Przepływy, współdziałania, kręgi możliwego

udzi we współczesnej Mongolii, w świecie wykraczającym daleko poza pasterstwo ku nowym zajęciom i nowym sposobom czy strategiom działania, jest tutaj punktem kluczowym dociekań i samego opisu etnograficznego. SZTUKA DZIAŁAŃ NIEFORMALNYCH WE WSPÓŁCZESNEJ MONGOLII W mongolskiej transformacji, choć różnej od tego, co dzieje się w byłych republikach radzieckich i obecnych azjatyckich republikach Federacji Rosyjskiej (zob. Humphrey 2010; Halemba 2006; Reeves, Rasanayagam, Beyer 2014; Smyrski 2008; Szmyt 2012) czy w chińskiej Mongolii Wewnętrznej, gdzie prywatyzowane są ziemie pasterskie (Sneath 2000), czy w ogóle we współczesnych Chinach (zob. więcej Yan 2009; Riley 2012), w przejściu od mongolskiej gospodarki centralnie planowanej15 do gospodarki wolnorynkowej i do społeczeństwa żyjącego w demokracji bardzo wyraźnie widać, jak trudne do zrozumienia i skomplikowane sensy współdziałania powstają na styku tego, co historyczne, dotyczące centralnie sterowanej, skolektywizowanej gospodarki pasterskiej, i nowej, potransformacyjnej rzeczywistości (Humphrey, Sneath 1999; Wheeler 2004). Szczególnie interesujący jest tu sposób współdziałania i ,,sztuka nieformalnego", a więc całe spektrum zachowań i form organizacyjnych, które prowadzą od tego, co początkowo może być potraktowane jako działanie ,,niejasne", ,,podejrzane", wyobrażane jako coś w rodzaju nepotyzmu i korupcji, oparte na więziach, znajomościach, ,,dojściach", od relacji rodzinno-towarzyskich do form samoorganizacji. Stają się one tutaj może nawet bardziej widoczne poprzez specyfikę, mongolskie idiomy kulturowe, w których są zanurzone takie działania. Tu jednak również pojawia się podobny dyskurs modernizacyjny, który to, co nieformalne - podobnie jak współposiadanie i kolektywne, rozpięte w czasie zarządzanie dobrami - rozpoznaje jako ,,balast", jako zagrożenie dla dalszego rozwoju społecznego i gospodarczego. David Sneath (2006) i Oyungerel Tangad (2013: 223-239) pokazują, że w momencie przejścia do państwa demokratycznego to wykorzystywanie znajomości, obdarowywanie się i wymiana przysług w biznesie i w polityce stało się po prostu bardziej widoczne. Z drugiej strony jednak Sneath i Tangad zwracają uwagę, że relacje, w których wykorzystuje się ,,dojścia" i ,,znajomości", by uzyskać prawo na przykład do rynków czy dużych transakcji, różnią się bardzo i są czymś innym niż powszechne przysługi gospodarskie czy współpraca biznesowa, co łączyło się z uspołeczniającą budową relacji wzajemności (zob. Sneath 2006: 94). Co istotne, przemiana tego, co nieformalne, w formy samoorganizacji społecznej i w jej ambiwalentne struktury ,,wspierania się nawzajem" wiąże się tu zarówno z historią transformacji mongolskiej, jak i z wcześniejszą formą pasterskiej organizacji Mongolii przedrewolucyjnej. Inny badacz mongolskiej transformacji, Morten Pedersen (2007), pokazuje na przykład, że z jednej strony pojawia się w niej nowa sfera nieformalnych grup i związków, z drugiej zaś należy zauważyć, jak bardzo zmienia się rynek dóbr i usług i jak zmieniają się jego zasady. W latach 90. pojawia się w Mongolii wolność gospodarcza, otwierają się duże bazary i targowiska; ludzie się tłoczą, handlują, walczą o stoiska, opłacają usługi ,,silnych ludzi" i ,,dużych szefów" (tom bosses), ale to im pozwala na zdobywanie dość niewielkim kosztem stoisk bazarowych. Po kilku latach pojawiają się już nowe targowiska, mniej chaotyczne, ze względnie zaplanowaną przestrzenią; handlujący Mongołowie zaczynają wtedy podlegać już znacznie bardziej wymagającym korporacjom ,,zarządców" stoisk (stowarzyszenie kupców, działające w nieformalny sposób za pomocą słów, opinii, czasem korumpowania innych dostawców i hurtowników utrudniających lub umożliwiających dostęp do rynku), którzy pobierają wyższe opłaty za miejsce do handlu, ale jednocześnie tworzą się tam ,,rodziny", grupy zrzeszające kilku handlujących poszczególnymi towarami, np. mąką do wyrobu mongolskiego makaronu, które tworzą wspólnoty wzajemnego wsparcia i negocjacji transportu, dostaw, miejsc handlowych. Powstają w ten sposób nieformalne regulacje i zasady ,,ludzi mąki" (gurilchinguud), którzy pozostając w dobrych relacjach z kupcami - zarządcami, hurtownikami, dostawcami - mogą stworzyć sensowny, przynoszący zyski obrót i są zarazem wspólnotą broniącą swych interesów. Aby jednak wejść do tej grupy, trzeba się wykazać siłą charakteru, odpornością, zetrzeć się z niechęcią innych uczestników tego pola handlu na wielkomiejskim mongolskim bazarze. Pedersen opisuje tu historię handlarki Sary, która po roku znoszenia szykan, gróźb, utrudniania dostępu do pośredników i informacji została uznana za należącą do grupy, a inni handlowcy pogratulowali jej uporu i otworzyli na jej cześć butelkę wódki (Pedersen 2007: 68).