Geniusz ptaków

właściwe. Nieprzekraczalne - jak do tej pory sądziliśmy - różnice, świadczące o wyższości najbliżej z nami spokrewnionych ssaków naczelnych nad ptakami, znikają jedna po drugiej - wytwarzanie narzędzi, kultura, rozumowanie, zdolność pamiętania przeszłości i myślenia o przyszłości, patrzenia z perspektywy innego osobnika, wzajemnego uczenia się. Jak się wydaje, wiele spośród form inteligencji, które dotąd rezerwowaliśmy wyłącznie dla siebie, zupełnie niezależnie wyewoluowało - w całości bądź częściowo - u ptaków. Jak to możliwe? Jakim cudem stworzenia, których ewolucja przez 300 milionów lat przebiegała odrębnie od naszej, mogą posiadać podobne strategie poznawcze, zdolności i umiejętności? Przede wszystkim dlatego, że pod względem biologicznym mamy ze sobą o wiele więcej wspólnego, niż mogłoby się wydawać. Natura jest mistrzynią wykorzystywania materiałów, które ma pod ręką - sięga po przydatne elementy biologiczne i modyfikuje je do nowych celów. Wiele cech, które odróżniają nas dziś od innych stworzeń, nie pojawiło się w wyniku ewolucji nowych genów czy komórek, lecz subtelnych różnic w sposobach wykorzystywania już istniejących. Właśnie ta wspólna biologiczna płaszczyzna umożliwia nam wykorzystywanie innych organizmów w charakterze systemów modelowych pozwalających nam lepiej zrozumieć nasze własne mózgi oraz zachowania - badamy więc procesy uczenia się u wielkich ślimaków morskich z gatunku Aplysia, objawy niepokoju u danio pręgowanych i zaburzenia obsesyjno-kompulsywne u psów rasy border collie. Z ptakami łączą nas podobne sposoby radzenia sobie z wyzwaniami, które stawia przed nami natura, choć doszliśmy do nich różnymi ścieżkami ewolucyjnymi. To często spotykane w przyrodzie zjawisko nazywa się ewolucją konwergentną lub po prostu konwergencją. Zbliżony kształt skrzydeł ptaków, nietoperzy i pterozaurów - kopalnych gadów latających - to efekt wymagań związanych z lataniem. Konieczność filtrowania pokarmu jest przyczyną zdumiewających podobieństw w zachowaniu, kształcie ciała (długie języki oraz blaszki rogowe zwane lamellami), a nawet jego ułożeniu podczas żerowania u zwierząt usytuowanych tak daleko od siebie na współczesnym drzewie życia jak fiszbinowce i flamingi. Jak zauważa biolog ewolucyjny, John Endler, ,,w zupełnie niespokrewnionych ze sobą grupach natrafiamy ciągle na liczne przypadki konwergencji kształtu wyglądu zewnętrznego, anatomii, zachowań i innych aspektów. Czemu więc nie miałaby ona dotyczyć również rozumowania?". Fakt, że w toku ewolucji zarówno u ludzi, jak i u ptaków wykształciły się mózgi relatywnie duże w stosunku do masy całego ciała, niemal na pewno świadczy o konwergencji. Podobnie jak ukształtowanie się takich samych wzorców aktywności mózgu podczas snu. A także ewolucja analogicznych obwodów mózgowych oraz procesów uczenia się śpiewu i mowy. Darwin nazwał ptasi śpiew ,,najbliższą analogią ludzkiej mowy". Miał rację. Podobieństwa są uderzające. Zwłaszcza jeśli weźmiemy pod uwagę ewolucyjny dystans dzielący ludzi od ptaków. Ostatnio grupa dwustu naukowców z osiemdziesięciu laboratoriów rzuciła nieco więcej światła na te podobieństwa, dokonawszy sekwencjonowania genomów czterdziestu ośmiu ptaków. Rezultaty ich badań, opublikowane w 2014 roku, ujawniły niezwykle podobieństwa w aktywności genów w mózgach ludzi uczących się mowy i ptaków uczących się śpiewu. Może to świadczyć o istnieniu swego rodzaju podstawowego, wspólnego dla ludzi i ptaków wzorca ekspresji genów przypisanego do procesu uczenia się, ukształtowanego w trakcie ewolucji konwergentnej. Z wymienionych powodów ptaki okazują się wspaniałymi modelami pomagającymi nam zrozumieć, jak nasze mózgi uczą się i zapamiętują, jak tworzymy mowę, jakie procesy myślowe mogą leżeć u podstaw naszej zdolności rozwiązywania problemów oraz w jaki sposób określamy nasze miejsce w przestrzeni i w grupach społecznych. Jak się okazuje, obwody neuronalne, które w ptasim mózgu kontrolują zachowania społeczne, są bardzo podobne do analogicznych obwodów w naszym mózgu, sterują nimi podobne geny i substancje chemiczne. Liczymy na to, że badając neurochemię społecznej natury ptaka, dowiemy się czegoś o naszej własnej. Podobnie jeśli uda nam się ustalić, co się dzieje w mózgu ptaka, kiedy uczy się on określonej melodii, być może zdołamy lepiej zrozumieć, w jaki sposób nasz mózg przyswaja język, dlaczego z czasem trudniej się uczyć nowych języków, a być może nawet jak wyewoluowała mowa jako taka. Jeśli pojmiemy, dlaczego u dwóch tak niesamowicie odlegle spokrewnionych ze sobą zwierząt ukształtował się taki sam schemat aktywności mózgu w czasie snu, być może rozwiążemy jedną z największych tajemnic natury - zadanie snu.