A bodaj Ci nóżka spuchła, czyli co nas śmieszyło i śmieszy (twarda)

OGÓREK Możemy to uznać za zdolności profetyczne, możemy za przypadek, ale dwa tygodnie przed pandemią dla naszej książki wymyśliliśmy tytuł Dwa tygodnie przed...





BRALCZYK ...To Beaumarchais powiedział: `Śmiejmy się! Kto wie, czy świat potrwa jeszcze dwa tygodnie?`[1]. Naturalnie powiedział to dużo dawniej.





O I nic się nie wydarzyło...





B Nie licząc paru rewolucji, wojen.





O Ale zdarzyły się po dłuższym czasie od momentu, kiedy to wyśpiewywano. My byliśmy znacznie precyzyjniejsi: dwa tygodnie.





B Mam w tej chwili rozgrzebane dwie książki. Ta nasza wspólna, którą wykańczamy, a druga, którą też zaplanowałem jakiś czas temu - o strachach. O słowach, których się boimy.





O Dwie strony tego samego medalu...





B No właśnie, o to chodzi. Z jednej strony boję się strachu, z drugiej - śmiech mnie śmieszy. To byłoby dobre.





O Ale może być na odwrót. Aż się prosi, żeby książka o strachu była śmieszna. Żeby te strachy wszystkie rozbroić.





B Taki pomysł był. Ale w świetle wydarzeń, jeśli to można nazwać światłem... Zastanawiający jest ten idiom. `W świetle tego, co pan mówi` - używa się wówczas, gdy ktoś ściemnia.





O W świetle tego, co pan mówi, książka o śmiechu może być straszna.





B Jeśli książka o strachu może nas śmieszyć, książka o śmiechu może nas straszyć.





O To wróży nam jak najgorzej, bo jest to niestety niewykluczone. Śmiech może wynikać ze strachu. Reakcje na taką zarazę, jaką przeżywamy mogą być dwojakiego rodzaju: albo idziemy w jakieś utracjuszostwo, świat potrwa jeszcze dwa tygodnie, po nas choćby potop i tak dalej. Albo odwrotnie - wystrzegamy się wszelkiego ryzyka, umartwiamy się, maski na twarz. Tym razem wyraźnie wzięła górę tendencja do wyrzeczeń.





B Ja w tym ograniczeniu znalazłem pewien rodzaj, nie powiem: rozpasania, ale pewien rodzaj uciechy. Z nieuczestniczenia. Satysfakcję z tego, że mogę teraz nie podać komuś ręki, założyć maskę. Zauważ, jak bardzo tego rodzaju rzeczy się zsymbolizowały: to trzymanie się na dystans, maskowanie.





O Tyle że to jest twoja stała taktyka. Jeśli nie wolno ci czegoś jeść, to z diety czynisz rodzaj satysfakcji.





B Moje radości na starość są ogromne, bo ograniczanie się jest wielce satysfakcjonujące.





O Mnie dużą przykrość sprawiło to, z jakim entuzjazmem ludzie w Polsce się rzucili do odmawiania sobie wszystkiego. Radość rezygnacji.





B Ta śmieszność sięga dalej jeszcze. Mieliśmy do czynienia z dwoma równoległymi procesami: likwidacją ograniczeń przy jednoczesnym wzroście zachorowań. Zagrożenia rosną, a my radośnie chodzimy do salonu tatuażu. I nawet to jest ogłaszane jako sukces. Wielki sukces, że już możemy.





O To tylko dowodzi, jak łatwo się dajemy nabrać. To wręcz upokarzające: ktoś pstryknie, zamykamy i już, a potem otwieramy i już. To wszystko się dzieje bez podstawy prawnej, według niejasnych i sprzecznych zaleceń czy `rekomendacji`, a my podporządkowujemy się jak stado baranów.





B Lubimy w czymś uczestniczyć, nawet jeśli uczestniczenie polega na nieuczestniczeniu. A jeszcze nas chwalono za to. Że Polska jest taka zdyscyplinowana. Kiedy myślimy o stereotypie Polaka, to chyba na dalszym miejscu byłoby zdyscyplinowanie.



O To jest mój ból! Istotą polskości jest przekora. Jeżeli ktoś mówi: `nie rób tego`, to wszyscy to właśnie robią. Jeżeli tak bardzo się przewartościowało nasze podejście do świata, to ja się wypisuję z tej polskości, bo nie chcę być takim Szwajcarem. Gdzie nasza ułańska fantazja? Z ułana został nam Ułan Bator.





Zosia i ułani



Jeremi Przybora



W lesie przy strumyku



Zosia rwie jagody.



Na siwym koniku



Jedzie ułan młody:



Hej, dziewczyno, rzuć jagódki!



Wszak ułana żywot krótki.



Już za lasem wre potyczka,



Rumianego użycz liczka!



(...) A choć krzyczy mama sroga,



Nie żałuje nic, nieboga,



Bo z ułana za dwa dzionki



Jeno krzyżyk i skowronki.



(...) Na gniadym koniku



Drugi ułan bieży.



Ułan młody i dorodny,



I miłości Zosi godny.



Chwyci Zosię wpół i przegnie,



I pokocha, i polegnie!

(...) A gdy już skończone boje,



Wodzi Zosia dzieci swoje



Na kurhanek w polu świeży,



Gdzie tatusiów szwadron leży![2]





* Piosenka wykonywana w Kabarecie Starszych Panów przez Irenę Kwiatkowską.







B My w ten sposób protestujemy nonszalancko przeciwko temu stereotypowi.





O Zastanawiałem się czasem, jak dawni Polacy zachowaliby się w takiej sytuacji. Jak cyganeria krakowska by do tego podeszła? Jak to było: `Hej, użyjmy żywota! Wszak żyjem tylko raz`.





B `Niechaj ta czara złota nie próżno wabi nas`.





O Czyli dajmy się jej skusić, ale po to, żeby mieć z tego przyjemność - dobra maksyma życiowa. A Sarmaci? Na tych



kuligach, karnawałach, bez przerwy pijani, oni by nie zauważyli prawdopodobnie tej zarazy. Skąd by się dowiedzieli? Nie mieli wtedy telewizora, internetu.





O trunkach i pijatykach



Jędrzej Kitowicz





Najadłszy się smacznych potraw i skosztowawszy cukierków, trzeba się napić; obaczmyż, jak starzy Polacy tę potrzebę ułatwiali. Najprzód gospodarz po odbytej sztuce mięsa nalał w mały kieliszek wina i pił nim zdrowie wszystkich siedzących u stołu, począwszy od osoby najgodniejszej do ostatniej, za wymienieniem każdej znacznej osoby przytykając do ust i odejmując kieliszek; a skończywszy dystyngwowanych, resztę stołowników wymieniał jednego po drugim własnym nazwiskiem lub też powszechnym: `WPana zdrowie`, gdy kogo nie znał, kierując ku niemu oko, nie przytykając do ust kieliszka, tylko trzymając go w ręku, a dopiero po wymienionym ostatnim łyknął trochę lub do reszty wypił, jak mu się podobało, i postawił kieliszek.



W ten sam moment, kiedy gospodarz wymienił pierwsze zdrowie, jaki taki brał się do swego kieliszka i tymże sposobem pił zdrowie wszystkich którym gospodarz. Więc gdy razem wszyscy jedni drugich zdrowia pili, robił się hałas do kościelnego podobny, kiedy lud za plebanem mówi powszechną spowiedź, tak iż jeden drugiego nie słyszał i nie rozumiał. (...) Skoro sprobowano drugiego dania, to jest pieczystego, natychmiast gospodarz zawołał dużego kielicha, tym w strych nalanym pił do dystyngwowańszego, ale zdrowie najdystyngwowańszego gościa, który się tam znajdował, pił stojąc, a z nim razem wszyscy stali. Skoro wypił albo jeżeli był nietęgiej głowy, po mocnym przeproszeniu za niespełnienie odlał w inny kielich lub w szklenicę, oddał kielich temu, do kogo był adresowany, i usiadł; wszyscy zatem posiadali. Gdy drugi powstawszy zaczął pić przedsięwzięte zdrowie, znowu się cały stół podnosił, tak mężczyźni, jak damy. (...) Po odbytych zdrowiach pryncypalniejszych w szczególności, szło zdrowie powszechniejsze osób mniejszych, na różne klasy podzielonych; na przykład: gdy się znajdowały u stołu jakie urzędniczki i proste szlachcianki z córkami, księża świeccy i zakonni, oficjerowie i towarzystwo, palestra i obywatele mali; że w tak dużej kompanii sam czas by nie wystarczył na zdrowie każdej z takich osób pojedyncze, pili więc klasami: ichmościów dam, ichmość duchowieństwa, ichmć wojskowych, prześwietnej palestry, ichmć obywatelów, a na ostatku, żeby nikomu krzywdy nie było, całej kompanii zdrowie. (...)



Kiedy zdrowiów nie stało, a trwała ochota picia, wymyślali rozmaite. Takimi zdrowiami bywały: prosperitas publica, salus publica, dobra przyjaźń, dobra kompania i tym podobne. Na czas brali swawolne zdrowia: dykterią jaką rozpustną albo słowo śmieszne z prędkości lub z nieumiejętności nie do rzeczy wymówione[3].



B Może ksiądz by im powiedział.





O Po jakimś czasie i dopiero w Wielkim Poście.





B Takie wielkopostne wyrzeczenia były postrzegane jako rozpusta pokuty.





O Dlaczego w takich momentach jak pandemia koronawirusa - często najmniej stosownych - się śmiejemy? Czy śmiech przez łzy ma właściwości terapeutyczne?





B Zawsze sytuacje groźne próbujemy obśmiać. Jeśli chodzi o najbliższe mi kwestie językowe, to największą radość sprawiło mi pojawienie się trzech nowych słów. Pierwsze to: współistniejący, współwystępujący. Drugie: bezobjawowy. Współwystępujące choroby też bywały bezobjawowe albo były objawy zupełnie czego innego. I trzecie: jednoimienny. Ja sam jestem jednoimienny, mam tylko jedno imię. Trochę przypomina mi to słowa powtarzane w modlitwach, na przykład współistotny albo jednorodzony. To tak, jakby inni byli wielorodzeni. Współwystępujący i jednoimienny są zbudowane na tej samej zasadzie. Z jednej strony w grę wchodzi tu oficjalizacja: jak się tak powie, to nadaje się temu jakąś sankcję niemal urzędową, a z drugiej strony - to jest liturgia.





O Konferencje ministrów zdrowia to były takie nabożeństwa ku czci zarazka.





B Patos nas śmieszy, naukowość nas śmieszy. Śmiechem się to odreagowuje.





O Od ministra zdrowia Łukasza Szumowskiego wymagano najwyższej powagi. Źle przyjęto jego głupi żarcik, że maski trzeba nosić na łokciach czy coś w tym rodzaju. To, że się łokciami w maskach rozpychał i bogacił rodzinę, nie wzbudziło aż takich emocji. Moim ulubionym sformułowaniem było to, że ktoś był wymazany albo że kogoś trzeba dopiero wymazać. Tu były nawet komplikacje i paradoksy: wymazany z życia był właśnie ktoś, kto nie był jeszcze wymazany epidemicznie.





B Próbujemy to, co nas straszy, jakoś obłaskawić śmiechem. Jest - czy może raczej było - takie sformułowanie: patrzeć na księżą oborę. To oznaczało cmentarz. Jak sobie popatrzymy nie na groby, ale na księżą oborę, to już się robi trochę weselej.





O Czy ja wiem. To takie jakieś hodowlane...





B Są jeszcze oglądanie kwiatków od spodu i kopanie w kalendarz. Klasyczne jest takie spotkanie w Samarze, pamiętasz spotkanie w Samarze?





O Nikogo tam nie spotkałem.





B Jest taka opowieść arabska. Człowiek spotyka na rynku w Bagdadzie Śmierć, która na niego kiwa. Wyjeżdża natychmiast, trafia do Samary i tam znowu czeka na niego Śmierć. `Dlaczego na mnie kiwałaś, kiedy się spotkaliśmy?` - pyta. `Bo się bardzo zdziwiłam, że cię widzę, przecież mieliśmy się spotkać w Samarze`.



Czarny humor jest śmieszny sam z siebie, przez kontrast. Śmiejemy się z rzeczy wzniosłych. Śmiać się na cmentarzu - to był też wyraz odwagi. Nadmierna patetyzacja wywołuje wrażenie fałszu, czasem odbieramy tak te wszystkie obrzędy, ceremonie. Z drugiej strony, popatrz, mówi się: humor wisielczy, ale nie ma na przykład humoru topielczego.





O Co ma wisieć, nie utonie.





B Skąd się to wzięło? Ma to obrzydliwą proweniencję i nawet nie wiem, czy o tym wypada mówić. Ludzie wiszący na szubienicy wykonują takie ruchy przedśmiertne: szarpią się, machają rękami. Gawiedź się z tego śmiała. Cała atrakcyjność publicznej śmierci brała się przecież nie tylko stąd, że zbrodnia została ukarana, ale też z radości obserwowania czyjejś śmierci, cierpienia. Z jaką radością kamienowano. Jakaż to była uciecha!







O To był rodzaj rozrywki.





B A może i do dzisiaj jest.





O Bardziej już metaforycznie niż dosłownie. Obrzucanie kamieniami przeniosło się do internetu. To wiele się nie różni.





B No wiesz co?! Jak to się nie różni? Takie inteligenckie wymyślania. Różni się. Medialnie to mogą mnie kamienować, proszę bardzo. A dlaczego wisielec ma taką wartość komiczną? Jest taki wiersz, parodia Leśmiana, który stanowi szczyt zabawy językowo trupielczej.