Symboliczność i interpretacja

ekstu; tą drogą wracamy do wytwarzania. Można zatem stwierdzić, że w całych dziejach egzegezy starano się uzasadniać decyzję o interpretacji obecnością pewnej liczby wskazówek ściśle tekstowych (nie mówiąc o przypadkach, w których wypowiadający wskazuje, metajęzykowo, że trzeba interpretować, nadając swemu tekstowi tytuł w rodzaju ,,Alegoria" lub zaczynając swoją wypowiedź jak Chrystus: Teraz będę mówił przypowieściami). Można by te wskazówki (trzeba rozumieć to słowo w takim sensie, jaki ma ono w hermeneutyce: jest to sposób sygnalizowania pewnego statusu tekstowego, a przez to skłaniania do jakiejś formy lektury) podzielić na dwie duże grupy: biorą się one z zestawienia obecnego odcinka bądź to z innymi wypowiedziami należącymi do tego samego k o n t e k s t u (w s k a z ó w k i s y n t a g m a t y c z n e), bądź też z wiedzą wspólną jakiejś społeczności, z jej z b i o r o w ą p a m i ę c i ą (w s k a z ó w k i p a r a d y g m a t y c z n e) - co wbrew pozorom, nie wyprowadza nas poza tekst. Wskazówki syntagmatyczne Kiedy wskazówek trzeba szukać w relacjach wypowiedzi z jej kontekstem syntagmatycznym, to można jeszcze wyróżnić dwie grupy, które będę nazywał wskazówkami przez brak i przez nadmiar. P r z e z b r a k - najbardziej klarownym ich przykładem jest sprzeczność: ilekroć dwa odcinki danego tekstu sobie przeczą, tylekroć interpretator będzie odczuwał pokusę, by przekształcić sens jednego z nich (lub obu). Trzeba również uwzględnić ową osłabioną formę sprzeczności, jaką jest brak ciągłości (wewnątrz zdania, między zdaniami, między akapitami etc.), niezależnie od tego, czy ma ona charakter semantyczny, czy stylistyczny. P r z e z n a d m i a r - skrajnym przypadkiem takiej wskazówki jest tautologia, a dobrze wiemy, że tautologie zidiomatyzowane (grosz to grosz etc.) implikują różne interpretacje dla każdego użycia tego samego słowa. Podobnie ma się sprawa z powtórzeniem lub z jego bardziej rozproszoną odmianą - nadmiarowością; tutaj wracamy jednak do samej zasady relewancji, pozbawionej uzasadnień językowych. Wskazówki paradygmatyczne Co się tyczy wskazówek wynikających z konfrontacji między wypowiedzią obecną a zbiorową pamięcią danego społeczeństwa, można również wyróżnić pośród nich wiele rodzajów, zależnie od natury wiedzy wspólnej, do której się odwołujemy. Najpierw jest przypadek wszystkiego, co niepojmowalne, niezrozumiałe z pomocą zwyczajnego słownika i gramatyki, wobec czego można zająć postawę dwojaką: zignorować to lub zinterpretować. Potem przychodzi ogół wiedzy wspólnej, ustalającej granice tego, co jest (naukowo) możliwe w danym momencie dziejów; jest to prawdopodobieństwo (fizyczne) danego społeczeństwa, a ilekroć jakaś poszczególna wypowiedź się z nim kłóci, można próbować ją interpretować, aby przywrócić jej zgodność z prawdopodobieństwem. To wreszcie prawdopodobieństwo kulturowe, czyli ogół norm i wartości, które określają, co jest w danym społeczeństwie odpowiednie; niestosowności mogą zostać zlikwidowane przez interpretację (odwoływanie się do ram ideologicznych jest tu ledwie zakamuflowane). Istnieje jeszcze inny sposób odwoływania się do prawdopodobieństwa kulturowego, choć w tym wypadku obywamy się, by tak rzec, bez wskazówek: duża liczba wnioskowań stała się automatyczna, a obecność poprzednika nieuchronnie przywołuje następnik lub na odwrót. Następujące zdania figurują w pierwszym rozdziale Hadżi-Murata Lwa Tołstoja: ,,Hadżi-Murat był to słynny z waleczności nabib Szamila; nigdy nie wyjeżdżał inaczej niż ze swym buńczukiem, w asyście dziesiątków miurydów harcujących wokół niego. Teraz, opatulony w baszłyk i burkę, spod której wystawał karabin, jechał z jednym tylko miurydem, starając się, by go jak najmniej można było dostrzec, ostrożnie wpatrując się swymi bystrymi czarnymi oczami w twarze spotykanych po drodze mieszkańców"11. Ukradkowe zachowanie Hadżi-Murata kojarzymy automatycznie z grożącym mu niebezpieczeństwem i z chęcią ukrycia się - jedno przywołuje drugie i nie potrzeba żadnej wskazówki zachęcającej do interpretacji. W podobny sposób czytelnik powieści ,,psychologicznych" wywnioskowuje i konstruuje charakter postaci. Tytu oryginału: Symbolisme et interprétation Na okładce: Odilon Redon, Sześcian, 1880 Redakcja: Małgorzata Jaworska Projekt graficzny i typograficzny: Stanisław Salij Skład: Piotr Sitkiewicz, Joanna Kwiatkowska (C) Éditions du Seuil, 1978 (C) for the translation by Tomasz Stróżyński (C) by wydawnictwo słowo/obraz terytoria, 2018 wydawnictwo słowo/obraz terytoria sp. z w upadłości układowej ul. Pniewskiego 4/1, 80-246 Gdańsk tel.: (58) 345 47 07, fax: (58) 520 80 63 e-mail: Gdańsk 2018 ISBN 978-83-7453-508-3 Skład wersji elektronicznej: Kamil Raczyński