STAROŻYTNY EGIPT (twarda)

"Kemet" (Czarny Kraj, czyli Egipt i 'Ludzkość' czyli ... Egipcjanie. Dwa pojęcia i dwie konstatacje budzące zaskoczenie i ... niezadowolenie. A przecież właśnie ta postrzegali siebie samych Egipcjanie czasów starożytnych (notabene, pojęcie 'jedynego prawdziwego człowieka' znane było również w Chinach, gdzie odnosiło się wyłącznie do samego cesarza). Czarny Kraj, choć z oczywistych względów nie stanowił części Czarnego Lądu sensu stricte, ten leżał bowiem daleko na południu Kontynentu. Ludzkość-Egipcjanie, choć przecież faraonowie, pisząc listy do władców sąsiednich imperiów, nazywali ich "braćmi". Egipt był zachwycający dla obcokrajowców, poprzez swoją tajemniczość, hermetyczność i skrajną odmienność od cywilizacji, które go otaczały. Religia egipska była dla (np.) Rzymian nie do przyjęcia ze względu na kult zwierząt. Ale przecież jej aspekty związane z bóstwami Ozyrysa, a szczególnie Izydy funkcjonowały jeszcze po tryumfie chrześcijaństwa. A sztandarowym osiągnięciem religijno-kulturowym Egipcjan, stał się synkretyczny kult Serapisa, łączącego pierwiastki związane z bóstwami egipskimi, greckimi(świętego byka Apisa-Ozyrysa, Zeusa, Asklepiosa, Plutona i Dionizosa). To co zaskakuje (po raz kolejny !), to fakt i najstarsza (dyskutowana), wzmianka o Serapisie znajduje się w opisie śmierci Aleksandra Wielkiego w Babilonie (r.323 p.n.e.) podanym przez Arriana (ok. 86-160 n.e.). Według tego opisu, Serapis miał świątynię w Babilonie i miano zasięgać jego rady przy śmierci króla. Prawdopodobnie wzmiankę Arriana można wyjaśnić, przez odwołanie się do jednego z tytułów babilońskiego boga Ea (Enki). Brzmiał on Serapsi czyli władca otchłani/głębiny. Byłaby więc to wzmianka nie związana z grecko-egipskim bóstwem, wskazująca na daleko głębsze źródła pochodzenia kultu Serapisa niż to co dziś powszechnie udaje się za 'historyczny dogmat'.
Innym bóstwem które przybyło ze Wschodu i zyskało znaczną popularność w Rzymie (szczególnie wśród legionistów) uboga, był Mitry. Ale choć jego obecność poświadczona jest na terenach Azji Mniejszej od XIV wieku p.n.e., o tyle wzmianka o mitraizmie na ziemiach rzymskich pojawia się dopiero w pismach rzymskiego poety Stacjusza(ok. 45-96). Najstarsze mitrea — miejsca sprawowania kultu — pochodzą z połowy II wieku, najmłodsze z połowy V wieku n.e. Ów rozpowszechniony wszakże na terenach Azji Przedniej i Cesarstwa rzymskiego kult wykazuje — zarówno jeśli chodzi o mitologię, jak i praktykę religijna — wyraźne różnice w porównaniu z kultem indyjsko-perskim. Tym samym po raz kolejny okazuje się, iż zdawałoby się niepodważalne ustalenia historyczne - mówiąc kolokwialnie - 'biorą w łeb'. Zatem kwestią dyskusyjną, czy kult Mitry wywodzi się z zaratusztrianizmu, czy też powstał w sposób autonomiczny.
Od czasów rządów Kommodusa(180-192), Mitra jest czczony jako Sol Invictus ('Słońce Niezwyciężone') Mitra czczony był(przede wszystkim) od czasów Aureliana (270-275) przez kolejnych cesarzy, wśród których znalazł się także młody Konstantyn I (306-337), zanim nie zaczął sprzyjać chrześcijaństwu (tj. od 'Edyktu Mediolańskiego'). Wraz z rozkwitem chrześcijaństwa na ziemiach Cesarstwa Rzymskiego mitraizm z wolna zanikał, by popaść w końcu w całkowite zapomnienie. I jeszcze jeden przykład naśladownictwa kultów wschodnich. Attalos I Soter władca Pergamonu z dynastii Attalidów,(241–197 p.n.e.).W r.204 p.n.e. przyjmuje delegację rzymską i wydaje jej czarny kamień (meteoryt) czczony w sanktuarium w Pesynuncie, a uważany za wcielenie bogini Wielkiej Macierzy, czczonej we Frygii pod imieniem Kybele. Relikwia została wywieziona do Rzymu, co dało początek rzymskiemu kultowi Kybele, szczególnie popularnemu w okresie Cesarstwa. Święto Kybele, Ludi Megalenses (Megalesia; trwało od 4 do 10 kwietnia). Kult Kybele przetrwał do IV wieku n.e. Ale czas powrócić do Kraju Kemet, choć bardziej w sensie kulturowym, niż geograficznym. Cesarz Kaligula (37-41), wybudował Izydzie świątynię na Polu Marsowym, zwanej tam Izydą Polną (Isis Campensis). Na północy Italii głównym centrum jej kultu staje się Akwileja. Jej wyznawcami byli także Kommodus i Domicjan. Kult Izydy przetrwał aż do VI w. n.e. Jej głównym świętem Izydy w Rzymie były jesienne Isia (między 28 października a 4 listopada). Jego treścią był mit o Izydzie i Ozyrysie. Jest to warte podkreślenia, tym bardziej iż w r.392 cesarz Teodozjusz Wielki (379-395) wprowadził chrześcijaństwo jako religię państwową. Wszelkie inne były odtąd nielegalne. Żywotność kultów egipskich zadziwia swoją długowiecznością. Przykładem tu może być Setiego I w Abydos zbudowaną ok. r.1250 p.n.e. Mieściło się tam główne sanktuarium Ozyrysa, oraz inne: Amona-Re, samego Setiego, Ptaha, Re-Harachte, Izydy, Horusa, Nefertuma i Ptaha-Sokarisa. Ta ogromna świątynia o skomplikowanym planie, z mistrzowsko wykonaną dekoracją, pozostała niezmiennego i funkcjonowała aż do III w.n.e. Na jej ścianach znaleziono kilkaset graffiti: greckich, cypryjskich, karyjskich, fenickich i aramejskich, umieszczanych tam od VI w.p.n.e.Graffiti w większości były autorstwa, obchodzących - zgodnie ze zwyczajem - dookoła świątynię. Wewnątrz pewnego małego pomieszczenia, znaleziono krótki zapis, który jest uważany przez badaczy za najważniejszy dla całej budowli:
'Tutaj spał i widział sny Harpokras ze świętej Panias (miejscowość w Palestynie), kapłan, ukochany potomek Kopreiasa kapłana dla Besa, którego głos jest wszystkim A jego wdzięczność nie jest mała' (s.440).
Dzięki temu napisowi wiemy, że jednym z celów odwiedzania świątyni była "inkubacja" (praktyka interpretacji snów).
Wspomniana graffiti podają imiona różnych bóstw. Mamy tu kilkakrotnie pojawiające się imię Serapisa, Ozyrysa, ale przede wszystkich wspominających o Besie (czego przykładem jest powyższy cytat).
Późno-rzymski historyk Ammianus Marcellinus (ok.330-92), podaje iż w r.359, chrześcijańskiemu władcy Konstantynopola powiedziano o listach z pytaniami o jego życie, wysyłanych do wyroczni Besa w Górnym Egipcie. Rozdrażniony i bojący się spisku cesarz Konstantyn II (337-340), nakazuje zamknięcie wyroczni. Skądinąd wiadomo wszakże, iż funkcjonowała aż do V w., kiedy to stała się obiektem ataków chrześcijańskiego bohatera z Abydos, św. Mojżesza.
Erozja i agonia Egiptu faraonów nie była aktem jednorazowym, przebiegała etapami, odzierając Kemet powoli z szat dawnej świetności. Najpóźniejsza - zachowana w świątyni na File - inskrypcja hieroglificzna pochodzi z r. 394 przed Chr. Z kolei r.30 p.n.e., to rok politycznego upadku Egiptu, gdy staje się rzymską prowincją (za Oktawiana)... rok 359 po Chr. urzędowy nakaz zamknięcia wyroczni w Abydos, wreszcie r.392 wprowadzenie zakazu kultu innych religii poza chrześcijańską. Religia egipska, choć niemożliwa do przyjęcia przez okoliczne ludy w swej 'formie formie', fascynowała, budziła zgorszenie, a jednocześnie ulegała wpływom z zewnątrz, co pozwoliło jej egzystować jeszcze przez blisko trzy stulecia po ustanowieniu chrześcijaństwa jedyną religią Imperium Rzymskiego. Książka Barry'ego J. Kempa, to kolejna z publikacji odnoszących się do dziejów Egiptu. Jednak nie jest to historia władców, wojennych kampanii i ówczesnych rozgrywek politycznych. Znajdziemy tu przede wszystkim opis społeczności lokalnej, zagadnienia odnoszące się do religii, kultu bogów, kultury, czy typów architektury. I jest to owa - warta podkreślenia - "inność, która wyróżnia tę pozycję na tle niezliczonych prac jakie ukazują się na rynku wydawniczym, a poświęconych dziejom starożytnego Egiptu. Jeśli szukasz spojrzenia na Egipt faraonów "innymi oczami" - sięgnij po książkę Barry'ego Kempa.

Barry J. Kemp to brytyjski archeolog i egiptolog, który nieprzerwanie od początku lat 60. poświęca się pasji poznawania tajemnic starożytnego Egiptu. Nie można więc sobie wyobrazić lepszego i bardziej docenionego w środowisku naukowym specjalisty od tego tematu. W recenzowanej publikacji, jak sam tytuł wskazuje, stara się on zaprezentować czytelnikowi wyjątkowość państwa egipskiego, jak i całej tamtejszej cywilizacji. W swojej pracy opiera się on na licznych badaniach archeologicznych i najnowszej wiedzy historycznej, dzięki której współczesny człowiek może odkryć i zrozumieć specyfikę dawnych Egipcjan oraz po części wpływ przeszłości na czasy obecne.

Kemp w publikacji stara się pokazać starożytny Egipt jako podstawę pewnych rozwijających się aspektów myśli (obywatela) i organizacji (państwa). W rozbudowanym wstępie prezentuje on najważniejsze pojęcia, uporządkowuje pewne ukazane w treści dowody na potwierdzenie swoich dalszych tez, przedstawia uwagi na temat krajobrazu czy chronologii. Jest to również fragment publikacji, w której jasno daje on do rozumienia, że całość książki naznaczona jest jego przekonaniami, co na całe szczęście nie wpływa na jego obiektywizm. Dalsza treść została podzielona na trzy zasadnicze części. W pierwszej omawia on genezę państwa i wczesny rozwój kultury (okres Archaiczny i Stare Państwo). Kolejny rozdział poświęcony zostaje rozwojowi ?biurokracji? i jego znaczeniu dla kształtowania się państwa oraz stara się on tutaj ukazać ?modelowy? obraz egipskiej społeczności (całość opiera się głównie na okresie Państwa Środka). Trzecia część poświęcona zostaje strukturze ekonomicznej, różnym aspektom duchowym i świeckim, silnym i słabym stronom państwa oraz różnorodności warstw społecznych.

Mamy tutaj do czynienia z naprawdę bogatym dziełem, gdzie autor w pomysłowy i niezwykle zwięzły sposób stara się ukazać cechy cywilizacji egipskiej. Kolejne strony mocno naznaczone są analizą kulturowej odrębności tego regionu i mentalności jego mieszkańców. W swojej pracy często odnosi się on do ?jednostki? (ukazując jej zwykłą codzienną egzystencję), jako ważnej części większej całości, którą można nazwać ?państwem?. Podejście twórcy do poruszonych tutaj zagadnień jest naprawdę szczegółowe, obiektywne i zaskakująco wciągające. Tak jak zostało to już wspomniane, niektóre treści naznaczone są również osobistymi przekonaniami twórcy i jego własną oceną podstaw egiptologii. Obok tego dodatkowo można tu znaleźć wiele współczesnych analogii przytaczanych przez autora, które nie tylko są bardzo trafne co mocno pouczające.

Kemet(Czarny Kraj, czyli Egipt i Ludzkość - Egipcjanie. Dwa pojęcia i dwie konstatacje budzące zaskoczenie i niezadowolenie. A przecież właśnie ta postrzegali siebie samych Egipcjanie czasów starożytnych (notabene, pojęcie jedynego prawdziwego człowieka znane było również w Chinach, gdzie odnosiło się wyłącznie do samego cesarza). Czarny Kraj, choć z oczywistych względów nie stanowił części Czarnego Lądu sensu stricte, ten leżał bowiem daleko na południu Kontynentu. Ludzkość-Egipcjanie, choć przecież faraonowie, pisząc listy do władców sąsiednich imperiów, nazywali ich 'braćmi'. Egipt był zachwycający dla obcokrajowców, poprzez swoją tajemniczość, hermetyczność i skrajną odmienność od cywilizacji, które go otaczały. Religia egipska była dla (np.) Rzymian nie do przyjęcia ze względu na kult zwierząt. Ale przecież jej aspekty związane z bóstwami Ozyrysa, a szczególnie Izydy funkcjonowały jeszcze po tryumfie chrześcijaństwa. A sztandarowym osiągnięciem religijno-kulturowym Egipcjan, stał się synkretyczny kult Serapisa, łączącego pierwiastki związane z bóstwami egipskimi, greckimi(świętego byka Apisa-Ozyrysa, Zeusa, Asklepiosa, Plutona i Dionizosa). To co zaskakuje, to fakt i najstarsza (dyskutowana), wzmianka o Serapisie znajduje się w opisie śmierci Aleksandra Wielkiego w Babilonie (r.323 p.n.e.) podanym przez Arriana (ok. 86-160 n.e.). Według tego opisu, Serapis miał świątynię w Babilonie i miano zasięgać jego rady przy śmierci króla. Prawdopodobnie wzmiankę Arriana można wyjaśnić, przez odwołanie się do jednego z tytułów babilońskiego boga Ea, brzmiał on Serapsi. Innym bóstwem które przybyło ze Wschodu i zyskało znaczną popularność w Rzymie (szczególnie wśród legionistów) uboga, był Mitry. Ale choć jego obecność poświadczona jest na terenach Azji Mniejszej od XIV wieku p.n.e., o tyle wzmianka o mitraizmie na ziemiach rzymskich pojawia się dopiero w pismach rzymskiego poety Stacjusza(ok. 45-96).Pomimo dotychczasowej pewności kwestią dyskusyjną taje się kwestia, czy kult Mitry wywodzi się z zaratusztrianizmu, czy też powstał w sposób autonomiczny.Od czasów rządów Kommodusa(180-92), Mitra jest czczony jako Sol Invictus/Słońce Niezwyciężone Mitra czczony był(przede wszystkim) od czasów Aureliana (270-75) przez kolejnych cesarzy, wśród których znalazł się także młody Konstantyn I (306-37), zanim nie zaczął sprzyjać chrześcijaństwu (tj. od Edyktu Mediolańskiego). Wraz z rozkwitem chrześcijaństwa na ziemiach Cesarstwa Rzymskiego mitraizm z wolna zanikał, by popaść w końcu w całkowite zapomnienie. I jeszcze jeden przykład naśladownictwa kultów wschodnich. Attalos I Soter władca Pergamonu z dynastii Attalidów,(241-197 p.n.e.).W r.204 p.n.e. przyjmuje delegację rzymską i wydaje jej czarny kamień (meteoryt) czczony w sanktuarium w Pesynuncie, a uważany za wcielenie bogini Wielkiej Macierzy, czczonej we Frygii pod imieniem Kybele. Relikwia została wywieziona do Rzymu, co dało początek rzymskiemu kultowi Kybele, szczególnie popularnemu w okresie Cesarstwa. Ale czas powrócić do Kraju Kemet, choć bardziej w sensie kulturowym, niż geograficznym. Cesarz Kaligula (37-41), wybudował Izydzie świątynię na Polu Marsowym, zwanej tam Izydą Polną (Isis Campensis). Na północy Italii głównym centrum jej kultu staje się Akwileja. Jej wyznawcami byli także Kommodus i Domicjan. Kult Izydy przetrwał aż do VI w. n.e. Jest to warte podkreślenia, tym bardziej iż w r.392 cesarz Teodozjusz Wielki (379-95) wprowadził chrześcijaństwo jako religię państwową. Wszelkie inne były odtąd nielegalne. Żywotność kultów egipskich zadziwia swoją długowiecznością. Przykładem tu może być Setiego I w Abydos zbudowaną ok. r.1250 p.n.e. Mieściło się tam główne sanktuarium Ozyrysa, oraz inne: Amona-Re, samego Setiego, Ptaha, Re-Harachte, Izydy, Horusa, Nefertuma i Ptaha-Sokarisa. Ta ogromna świątynia o skomplikowanym planie, z mistrzowsko wykonaną dekoracją, pozostała niezmiennego i funkcjonowała aż do III w.n.e. Na jej ścianach znaleziono kilkaset graffiti: greckich, cypryjskich, karyjskich, fenickich i aramejskich, umieszczanych tam od VI w.p.n.e. Graffiti w większości były autorstwa, obchodzących - zgodnie ze zwyczajem - dookoła świątynię. Wewnątrz pewnego małego pomieszczenia, znaleziono krótki zapis, który jest uważany przez badaczy za najważniejszy dla całej budowli:'Tutaj spał i widział sny Harpokras ze świętej Panias (miejscowość w Palestynie), kapłan, ukochany potomek Kopreiasa kapłana dla Besa, którego głos jest wszystkim A jego wdzięczność nie jest mała'(s.440).Dzięki temu napisowi wiemy, że jednym z celów odwiedzania świątyni była 'inkubacja', czyli praktyka interpretacji snów. Jak podaje późnorzymski historyk Ammianus Mercellinus (330-92) , w r.359 powiedziano cesarzowi Konstantynowi II (337-40) o listach z pytaniami o jego życie. wysyłanych do wyroczni Besa w Grn Egipcie. Cesarz polecił zamknąć wyrocznię, która wszakże funkcjonowała aż do V w. póki nie została zaatakowana przez św. Mojżesza z Abydos. Agonia cywilizacji egipskiej postępowała powoli, ale nieuchronnie: z r.394 p.n.e. pochodzi najpóźniejsza inskrypcja hieroglificzna (świątynia na File). Rok 30 p.n.e., Egipt staje się prowincją rzymską, w r.391 n.p. na rozkaz cesarza Teodozjusza (379-95) zostaje zburzone Serapeum. To niezwykły dowód wierności Egipcjan dawnej tradycji, pierwszy i ostatni z faktów przedzielonych rzymską aneksją dzieli blisko 700 lat. Autor w swoim dziele zajmuje się przede wszystkim kwestiami spoza świata polityki, intryg dworskich czy toczonych wojen. Skupia się raczej na kwestiach kultów religijnych, budową miast, ekonomią, wchłanianiem greckich kolonistów. Zachęcam do sięgnięcia po książkę Barry'ego Kempa.

Kemet(Czarny Kraj, czyli Egipt i 'Ludzkość' czyli ... Egipcjanie. Dwa pojęcia i dwie konstatacje budzące zaskoczenie i ... niezadowolenie. A przecież właśnie ta postrzegali siebie samych Egipcjanie czasów starożytnych (notabene, pojęcie jedynego prawdziwego człowieka znane było również w Chinach, gdzie odnosiło się wyłącznie do samego cesarza). Czarny Kraj, choć z oczywistych względów nie stanowił części Czarnego Lądu sensu stricte, ten leżał bowiem daleko na południu Kontynentu. Ludzkość-Egipcjanie, choć przecież faraonowie, pisząc listy do władców sąsiednich imperiów, nazywali ich 'braćmi'. Egipt był zachwycający dla obcokrajowców, poprzez swoją tajemniczość, hermetyczność i skrajną odmienność od cywilizacji, które go otaczały. Religia egipska była dla (np.) Rzymian nie do przyjęcia ze względu na kult zwierząt. Ale przecież jej aspekty związane z bóstwami Ozyrysa, a szczególnie Izydy funkcjonowały jeszcze po tryumfie chrześcijaństwa. A sztandarowym osiągnięciem religijno-kulturowym Egipcjan, stał się synkretyczny kult Serapisa, łączącego pierwiastki związane z bóstwami egipskimi, greckimi(świętego byka Apisa-Ozyrysa, Zeusa, Asklepiosa, Plutona i Dionizosa). To co zaskakuje (po raz kolejny !), to fakt i najstarsza (dyskutowana), wzmianka o Serapisie znajduje się w opisie śmierci Aleksandra Wielkiego w Babilonie (r.323 p.n.e.) podanym przez Arriana (ok. 86-160 n.e.). Według tego opisu, Serapis miał świątynię w Babilonie i miano zasięgać jego rady przy śmierci króla. Prawdopodobnie wzmiankę Arriana można wyjaśnić, przez odwołanie się do jednego z tytułów babilońskiego boga Ea (Enki). Brzmiał on Serapsi czyli władca otchłani/głębiny. Byłaby więc to wzmianka nie związana z grecko-egipskim bóstwem, wskazująca na daleko głębsze źródła pochodzenia kultu Serapisa niż to co dziś powszechnie udaje się za 'historyczny dogmat'. Innym bóstwem które przybyło ze Wschodu i zyskało znaczną popularność w Rzymie (szczególnie wśród legionistów) uboga, był Mitry. Ale choć jego obecność poświadczona jest na terenach Azji Mniejszej od XIV wieku p.n.e., o tyle wzmianka o mitraizmie na ziemiach rzymskich pojawia się dopiero w pismach rzymskiego poety Stacjusza(ok. 45-96).Pomimo dotychczasowej pewności kwestią dyskusyjną taje się kwestia, czy kult Mitry wywodzi się z zaratusztrianizmu, czy też powstał w sposób autonomiczny.Od czasów rządów Kommodusa(180-192), Mitra jest czczony jako Sol Invictus/Słońce Niezwyciężone Mitra czczony był(przede wszystkim) od czasów Aureliana (270-275) przez kolejnych cesarzy, wśród których znalazł się także młody Konstantyn I (306-337), zanim nie zaczął sprzyjać chrześcijaństwu (tj. od Edyktu Mediolańskiego). Wraz z rozkwitem chrześcijaństwa na ziemiach Cesarstwa Rzymskiego mitraizm z wolna zanikał, by popaść w końcu w całkowite zapomnienie. I jeszcze jeden przykład naśladownictwa kultów wschodnich. Attalos I Soter władca Pergamonu z dynastii Attalidów,(241-197 p.n.e.).W r.204 p.n.e. przyjmuje delegację rzymską i wydaje jej czarny kamień (meteoryt) czczony w sanktuarium w Pesynuncie, a uważany za wcielenie bogini Wielkiej Macierzy, czczonej we Frygii pod imieniem Kybele. Relikwia została wywieziona do Rzymu, co dało początek rzymskiemu kultowi Kybele, szczególnie popularnemu w okresie Cesarstwa. Ale czas powrócić do Kraju Kemet, choć bardziej w sensie kulturowym, niż geograficznym. Cesarz Kaligula (37-41), wybudował Izydzie świątynię na Polu Marsowym, zwanej tam Izydą Polną (Isis Campensis). Na północy Italii głównym centrum jej kultu staje się Akwileja. Jej wyznawcami byli także Kommodus i Domicjan. Kult Izydy przetrwał aż do VI w. n.e. Jest to warte podkreślenia, tym bardziej iż w r.392 cesarz Teodozjusz Wielki (379-395) wprowadził chrześcijaństwo jako religię państwową. Wszelkie inne były odtąd nielegalne. Żywotność kultów egipskich zadziwia swoją długowiecznością. Przykładem tu może być Setiego I w Abydos zbudowaną ok. r.1250 p.n.e. Mieściło się tam główne sanktuarium Ozyrysa, oraz inne: Amona-Re, samego Setiego, Ptaha, Re-Harachte, Izydy, Horusa, Nefertuma i Ptaha-Sokarisa. Ta ogromna świątynia o skomplikowanym planie, z mistrzowsko wykonaną dekoracją, pozostała niezmiennego i funkcjonowała aż do III w.n.e. Na jej ścianach znaleziono kilkaset graffiti: greckich, cypryjskich, karyjskich, fenickich i aramejskich, umieszczanych tam od VI w.p.n.e. Graffiti w większości były autorstwa, obchodzących - zgodnie ze zwyczajem - dookoła świątynię. Wewnątrz pewnego małego pomieszczenia, znaleziono krótki zapis, który jest uważany przez badaczy za najważniejszy dla całej budowli:'Tutaj spał i widział sny Harpokras ze świętej Panias (miejscowość w Palestynie), kapłan, ukochany potomek Kopreiasa kapłana dla Besa, którego głos jest wszystkim A jego wdzięczność nie jest mała'(s.440).Dzięki temu napisowi wiemy, że jednym z celów odwiedzania świątyni była 'inkubacja', czyli praktyka interpretacji snów. Jak podaje późnorzymski historyk Ammianus Mercellinus (330-92) , w r.359 powiedziano cesarzowi Konstantynowi II (337-40) o listach z pytaniami o jego życie. wysyłanych do wyroczni Besa w Grn Egipcie. Cesarz polecił zamknąć wyrocznię, która wszakże funkcjonowała aż do V w. póki nie została zaatakowana przez św. Mojżesza z Abydos. Agonia cywilizacji egipskiej postępowała powoli, ale nieuchronnie: z r.394 p.n.e. pochodzi najpóźniejsza inskrypcja hieroglificzna (świątynia na File). Rok 30 p.n.e., Egipt staje się prowincją rzymską, w r.391 n.p. na rozkaz cesarza Teodozjusza (379-395) zostaje zburzone Serapeum. To niezwykły dowód wierności Egipcjan dawnej tradycji, pierwszy i ostatni z faktów przedzielonych rzymską aneksją dzieli blisko 700 lat.
Autor w swoim dziele zajmuje się przede wszystkim kwestiami spoza świata polityki, które z reguły stanowią standard wszelkich publikacji historycznych. W pozycji tej znajdziemy szeroko omówione kwestie ideologiczne, kulturowe, architektoniczne, oraz rzecz jasna religijne. Poza tym tematyka dzieła obejmuje: handel, asymilację Greków, ekonomię i inne zagadnienia. Jeśli interesuje cię inne spojrzenie na dzieje niż chronologia władzy i zawirowań politycznych, sięgnij po pozycję Barry'ego Kempa.