Minima moralia

którymi etyka nie pracuje. Będąc w lesie, wiesz, żeś pobłądził, niekoniecznie dlatego, że wcześniej znałeś drogę; równie dobrze jeszcze jej nie znalazłeś. To, co wiesz, to to, że droga powinna istnieć, że ruch ma sens wyłącznie jako dążenie do dojścia gdzieś, do osiągnięcia celu. Kryzys moralny to przeczucie punktu końcowego, podwojone przez brak kompetencji do wytyczenia najlepszej trasy. Świadomość moralna zaczyna się od uznania tej niekompetencji, a nie od spekulatywnego rozwodzenia się nad istnieniem (bądź nieistnieniem) kresu drogi. To prawda, że w etyce ,,co" celu jest tak mocno związane z jego ,,jak", że nieraz jawi się jako końcowe pączkowanie, jako ostateczny wykwit wzrostu, którego celem jest powstanie kwiatu. Droga i jej cel mają wspólną rozciągłość, lecz nie jest tak, że z tego powodu droga zostaje całkowicie wchłonięta przez cel, lub też cel rozpływa się w dynamizmie drogi. Droga i cel wraz z ruchomą postacią podróżnika tworzą jednolitą trójcę poszukiwania moralnego, jego granicę, a także nieskończone różnicowanie, możliwe w ramach tej zadanej granicy. * Jeśli zatem kompetencja moralna to świadome siebie odczuwanie winy, zaś wina, która samą siebie ignoruje, jest znakiem moralnej niekompetencji, to przebaczenie udzielone ,,tym, którzy nie wiedzą, co czynią", jest, w pierwszej instancji, nie do przyjęcia. Tyle że grzech popełniony bez świadomości grzechu różni się od grzechu popełnionego ze świadomością poprawności, czyli uprawnienia. Innymi słowy, musimy dokonać rozróżnienia na grzech niewinny oraz grzech, który ma siebie wprost za cnotę. Ten pierwszy nie wie, że jest grzechem: może zostać wybaczony, skoro zostawia otwarte drzwi światłu poprawy. Ten drugi wie, że grzechem nie jest: wisi nad nim groźba niepoprawialności i jest on, w konsekwencji, nie do wybaczenia. Nie ma zatem sprzeczności w tym, że przebaczenie dla tych, którzy ,,nie wiedzą, co czynią", zyskuje potwierdzenie w chwale tych, którzy wiedzą, co czynią, lub którzy wiedzą, że nie czynią tego, co należy. Taki jest sens pewnego apokryficznego fragmentu, emanujący z tego samego źródła tekstem przebaczenia: ,,Człecze, szczęśliw jesteś, gdy wiesz, co czynisz. Ale gdy nie wiesz, co czynisz, potępion jesteś, a prawaś zdrajca". Etyka zakreśla pewien obszar ryzyka, w którym wszystko, czy prawie wszystko, może zostać przebaczone, lecz w którym autentyczna świadomość moralna pozostawia zawsze na boku rozwiązanie w postaci przebaczenia - jako rozwiązanie, które nie wiąże się ze sferą etyki, ale się do niej dołącza na zasadzie kompensacji, na podobieństwo nigdy niegwarantowanego rozstrzygnięcia tego, co nierozstrzygalne. Ujmując to inaczej: przebaczenie pojawia się wtedy, gdy etycznego rozważania nie można już kontynuować w kategoriach ściśle etycznych. Przebaczenie, nawet praktykowane na poziomie etyki potocznej, od człowieka do człowieka, tchnie jakimś pozaludzkim aromatem: jest wynikiem osłupienia, z jakim absolut kontempluje świat, jest samym tym osłupieniem, przekształconym niepostrzeżenie w pobłaż * Przybliżone określenie kompetencji moralnej nie pociąga za sobą, w sposób konieczny, moralnego ,,postępu". Żyć tym, co etyczne, nie znaczy stawać się coraz lepszym, lecz być coraz bardziej uważnym na rejestr dobra i nierównomierną ewolucję własnego ,,ja" w stosunku do dobra. W chwili, gdyś uwierzył, że stałeś się lepszy, stałeś się gorszy. Znakiem ,,postępu" moralnego - jeśli takowy w ogóle istnieje - jest raczej zmiana w postrzeganiu innych niż katalogowanie własnych osiągnięć. Jesteś ,,lepszy", kiedy zaczynasz widzieć innych ,,lepszymi", niż wydawali ci się wcześniej, a siebie samego jako, w porównaniu z nimi, budzącego większe wątpliwości. Co się tyczy siebie samego, trzeba byś był pełen nadziei, lecz jednocześnie całkowicie wyzbyty jakichkolwiek złudzeń. Nikt nie dociera do końca drogi z innym zestawem uwarunkowań niż ten, z którym wyruszył. Wrodzone uwarunkowania każdego są niezmienną substancją jego etycznych poczynań, problemem, który każdy musi rozwiązać. A rozwiązać ten problem, w granicach kondycji ludzkiej, to tyle, co towarzyszyć mu każdej chwili świadomością i każdej chwili wysiłkiem. Reszty zaprogramować nie sposób. Pewna jest tylko dzienna przemienność upadania i powstawania, nieoczekiwanej siły i niewiarygodnej chwiejności, jakiejś możliwości - zawsze danej, a nigdy realizowalnej - i niemożliwego, które okazuje się niekiedy w cudowny sposób do spełnienia. Kończymy w granicach, w których zaczęliśmy. Możemy tylko mieć nadzieję na to, że je w swoim czasie rozpoznamy jako granice i wewnątrz nich przygotujemy się na zawsze prawdopodobne wtargnięcie nieograniczonego. Spis treści Kilka zastrzeżeń i wyjaśnień I KOMPETENCJA MORALNA