UWAGI NIEMCA O SZTUCE SCENICZNEJ FRANCUSKICH AKTORÓW TRAGICZNYCH

wika XVI, żona barona Staël-Holstein, wybitna pisarka i krytyk literacki, w latach pobytu Humboldta w Paryżu przebywała w stolicy niemal bez przerwy (wyjąwszy krótkie pobyty w szwajcarskiej posiadłości Coppet), próbując wpływać na sytuację polityczną za pośrednictwem swego przyjaciela księcia Talleyranda, który w 1797 roku został ministrem spraw zagranicznych Napoleona Bonapartego. Napoleon był jej jednak niechętny, mimo iż w jej salonie bywali Ludwik i Józef Bonapartowie - jego bracia. W roku 1803 Napoleon wydał Pani de Staël rozkaz ,,trzymania się w odległości co najmniej 40 mil od stolicy"; w roku 1810 wydał komendantowi policji Savaryemu rozkaz zniszczenia całego nakładu (10 tysięcy egzemplarzy) pierwszego wydania rozprawy Mme de Staël O Niemczech. Na szczęście pisarka ocaliła jej kopię i w roku 1813, w Anglii, wydała dzieło, które do dziś jest uważane za jedno z najważniejszych z dziedziny komparatystyki literackiej. 3 Tytuł oryginału: Considerations sur lart des acteurs tragiques français, par un Allemand. Co do szczegółów wydania eseju patrz przypisy nr 1, 3 i 4 do przekładu tekstu w niniejszym tomie. 4 Wydawca całości dzieł Wilhelma von Humboldta, Albert Leitzmann, publikował je w latach 1904-1936, na zlecenie Królewskiej Pruskiej Akademii Nauk w Berlinie. W dziennikach (Tagebücher) Humboldta, pomieszczonych w tomach XIV i XV dzieł zebranych, wydawca wyodrębnił zapiski z okresu paryskiego, tytułując je Materialien (Materiały), które we współczesnym wydaniu francuskim, przygotowanym przez Elizabeth Beyer (Solin/Actes Sud 2001) noszą tytuł Journal parisien 1797-1799. 5 Osobne dzieło na ten temat nigdy się nie ukazało. Plan takiego dzieła Humboldt zarysował w latach 1795-1797. Został on opublikowany przez Alberta Leitzmanna w Gesammelte Schriften. 6 Gotthold Ephraim Lessing (1729-1781) - dramatopisarz, krytyk, teoretyk sztuki, publicysta i wydawca czasopism. W roku 1767 przyjął od władz miasta Hamburga propozycję współpracy przy utworzeniu stałego teatru publicznego, realizującego cel wspierania kultury narodowej. Założył wówczas czasopismo ,,Hamburgische Dramaturgie", w którym publikował recenzje teatralne. 7 Cyt. za: Gotthold Ephraim Lessing, Dramaturgia hamburska: wybór, przełożyła i opracowała Olga Dobijanka-Witczakowa, Kraków 1994, s. 7. 8 Ibidem, s. 149. 9 Por. Marek Dębowski, Trzy szkice o aktorstwie tragicznym, Kraków 1996, s. 13-36 (rozdział ,,Zmiany w stylu gry tragicznej w XVIII wieku"). 10 Por. idem, Wstęp, [w:] Antoine François Riccoboni, Sztuka teatru, przekład i opracowanie Marek Dębowski, Gdańsk 2005, s. 7-16. 11 Cyt. za: Wacław Zawadzki, Relacje cudzoziemców o Wojciechu Bogusławskim i teatrze jego epoki, ,,Pamiętnik Teatralny" 1954, z. 3/4, s. 299-300. 12 Wilhelm von Humboldt, Uwagi Niemca o sztuce scenicznej francuskich aktorów tragicznych, zob. w niniejszym tomie s. 27. 13 Emanuel Murray, O aktorach i grze teatralnej (Des acteurs et du jeu théâtral), tekst źródłowy, tłumaczenie i opracowanie Marek Dębowski, Kraków 1992, s. 68. 14 Anna Luiza Herminia de Staël, De lAllemagne, Paris 1968, cz. II, s. 28, przekład własny. W polskim wyborze pism krytycznych Pani de Staël: Anna Luiza Herminia de Staël-Holstein, Wybór pism krytycznych, przełożyła i opracowała Anna Jakunbiszyn-Tatarkiewicz, Wrocław 1954 (BN II, 49), nie ma cytowanego fragmentu. 15 Benjamin Constant, Refleksje o tragedii ,,Walenstein" i o teatrze niemieckim, [w:] Od Hugo do Witkiewicza. Poetyki, manifesty, komentarze, pod redakcją Eleonory Udalskiej, Warszawa 1993, s. 206, przekład cyt. fragmentu Janusz Kortas. 16 Por. Etienne Hofmann, François Rosset, Le groupe de Coppet, Lozanna 2005. Na temat konwersacji intelektualnych, które owocowały konkretnymi publikacjami członków grupy Coppet, zob. zwłaszcza rozdziały ,,Un foyer de parole" oraz ,,Littérature et engagement", s. 37-57. 17 Cyt za: Anna Luiza Herminia de Staël-Holstein, Wybór pism krytycznych, s. 130. 18 Ibidem, s. 135-136. 19 Wilhelm von Humboldt, Uwagi , zob. w niniejszym tomie s. 45. 20 Ibidem, s. 44. 21 Anna Luiza Herminia de Staël-Holstein, op. cit., s. 139. 22 Wilhelm von Humboldt, Uwagi , zob. w niniejszym tomie s. 32-33. Podkreślenia słów Humboldta. 23 Ibidem, s. 39. 24 Élisabeth Décultot, Esthétique. Étapes dune naturalisation (1750-1840), ,,Revue de Métaphysique et de Morale", Paris 2002, nr 34, s. 1. 25 Por. Michel Launay, Georges Mailhos, Claude Cristin, Jean Sgard, Introduction a la vie littéraire du XVIII si?cle, Paris 1984, rozdz. VII: ,,A` la recherche de lesthétique", oraz Élisabeth Décultot, Esthé 26 Elżbieta M. Kowalska, Wstęp, [w:] Wilhelm von Humboldt, O myśli i mowie: wybór pism z teorii poznania, filozofii dziejów i filozofii języka, wybrała, przełożyła i słowem wstępnym poprzedziła Elżbieta M. Kowalska, przekład przejrzał Marek J. Siemek, Warszawa 2002, s. X.