Diabeł w historii

,,mówienia po bolszewicku" S. Kotkina, opis ,,osobistego bolszewizmu" J. Hellbecka oraz omówienie tożsamościowej roli kulturnosti Volkova, zob. Stephen Kotkin, The Magnetic Mountain, University of California Press, Berkeley 1995; Jochen Hellbeck, Fashioning the Stalinist Soul: The Diary of Stepan Podlubnyi, 1931-1938, ,,Jahrbücher für Geschichte Osteuropas" 1997 nr 2, i Vadim Volkov, The Concept of ,,Kulturnost" - Notes on the Stalinist Civilizing Process, w: Stalinism - New Directions, red. Sheila Fitzpatrick, Routledge, London-New York 2000, s. 210-230. 48 Michael Halberstam, Hannah Arendt on the Totalitarian Sublime and Its Promise of Freedom, w: Hannah Arendt in Jerusalem, red. Steven E. Aschheim, University of California Press, Los Angeles 2001, s. 105-123. 49 Overy, Dyktatorzy; Peter Fritzsche, Genocide and Global Discourse, ,,German History" 2005, 23, nr 1, s. 109; Emilio Gentile, The Struggle for Modernity: Nationalism, Futurism, and Fascism, Praeger, Westport, Conn. 2003, s. 98; Geyer, Introduction, w: Beyond Totalitarianism, red. Geyer and Fitzpatrick, s. 33; Emilio Gentile, The Sacralization of Politics in Fascist Italy, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1996. 50 Griffin, The Nature of Fascism, s. 193. Obszerna analiza związków między ,,kryzysem sensu" i faszyzmem, zob. Roger Griffin and Matthew Feldman (red.), Fascism: Critical Concepts in Political Science, t. 2, The Social Dynamics of Fascism, Routledge, New York 2004. 51 Zob. Eric Voegelin, The Political Religions, w: Modernity without Restraint: Collected Works, University of Missouri Press, Columbia 2000, 5, s. 19-74. 52 Historyk Stephen Kern, cyt w: Griffin, Modernism and Fascism, s. 161. 53 Hermann Rauschning, Hitler Speaks, London 1939, s. 185 (wyd. polskie: Rozmowy z Hitlerem, przeł. R. Turczyn, Iskry, Warszawa 1994, s. 201-202), cyt. w: Richard Pipes, Rosja bolszewików, przeł. W. Jeżewski, Magnum, Warszawa 2005, s. 278. Co do ostatniego zdania, warto zacytować komentarz Richarda Pipesa: ,,I co, można by dodać, uczynił bolszewizm". 54 Sformułowanie Waltera Benjamina, które pojawiło się w jego Über den Begriff der Geschichte. Por. Griffin, Modernism and Fascism, s. 223. 55 Zob. Nolte, La guerre civile européenne. 56 Zeev Sternhell, Neither Left nor Right: Fascist Ideology in France, Princeton University Press, Princeton, 1994. 57 Robert C. Tucker, Stalin in Power: The Revolution from Above, 1928-1941, Norton, New York 1990; Alexander N. Yakovlev, A Century of Violence in Soviet Russia, Yale University Press, New Haven, Conn. 2002. 58 Timothy Snyder, Który zabił więcej: rachunek zbrodni, ,,Forum" 2011, nr 15, s. 55. 59 Snyder, Skrwawione ziemie, s. 421. 60 Joshua Rubenstein i Vladimir P. Naumov, Stalins Secret Pogrom: The Postwar Inquisition of the Jewish Anti-Fascist Committee, Yale University Press, New Haven, Conn. 2001. 61 Martin Amis, Koba the Dread: Laughter and the Twenty Million, Hyperion, New York 2002, s. 220. 62 Erik van Ree, Stalin as Marxist: the Western Roots of Stalins Russification of Marxism, w: Stalin: A New History, red. Sarah Davies i James Harris, Cambridge University Press, Cambridge 2005, s. 159-180. Model opisywany przez van Ree stał się wzorcem, który przeszczepiono do Europy Wschodniej. Porównanie rozmaitych metod ulokalniania stalinizmu w tym regionie z typami ideologii obszernie opisanymi przez Erika van Ree w jego opracowaniu The Political Thought of Joseph Stalin - A Study in Twentieth-Century Patriotism, Routledge Curzon, London-New York 2002, mogłoby wiele wyjaśnić na temat np. Rumunii pod rządami Ceauşescu, Polski za czasów Gomułki, Albanii za Envera Hodży czy NRD za Ericha Honeckera. Zob. np. pojęcie ,,stalinizmu narodowego" wprowadzone przeze mnie w: Vladimir Tismăneanu, Stalinizm na każdą okazję:polityczna historia rumuńskiego komunizmu, przeł. P. Nowakowski, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas Kraków 2010, s. 21-42. 63 Nolte, La guerre civile européenne, s. 47. 64 Gellately, Lenin, Stalin, and Hitler, s. 579. 65 Tamże, s. 581. 66 Nolte, La guerre civile européenne, s. 239. 67 Rozwijam tu obserwację poczynioną przez Denisa Holliera i Betsy Wing w artykule Desperanto, w: Legacies of Antifascism, wyd. specjalne ,,New German Critique" 1996, nr 67, s. 19-31. Omawiają oni przykłady dysydentów i w różnym stopniu antyfaszystów, takich jak Walter Benjamin, Georges Bataille, Ernest Hemingway i André Malraux, oraz ich reakcje na nielogiczność i bezsens moskiewskich procesów pokazowych w późnych latach 30., pozostawiając w domyśle ich nieuniknione ocknięcie się i rozczarowanie (zwł. s. 22 i s. 26). 68 Kershaw, Hitler 1941-1945, s. 168. 69 Vladislav Zubok, Zhivagos Children: The Last Russian Intelligentsia, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 2009, s. 561-562. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2018 ul. Foksal 17, 00-372 Warszawa tel. 22 826 02 01 e-mail: Wydanie pierwsze