Pedagogika autorytarna Geneza, modele, przemiany

aturze politologicznej termin totalitaryzm zyskał popularność głównie dzięki analizom działalności państw faszystowskich, a także różnych dyktatur komunistycznych XX wieku (tzw. epoka totalitaryzmów obejmuje lata 1914-1990). Słowa totalny i totalitarny bardzo szybko zaczęły funkcjonować w języku naukowców, politologów i polityków. Już w 1928 roku pojawiło się w Oxford English Dictionary, a w 1929 roku w ,,The Times" użyto określenia totalitarian or unitary states, whether communist or fascist. Pierwsza akademicka próba analizy zjawiska totalitaryzmu została podjęta w omówieniu hasła państwo (State), zamieszczonym w Encyklopedii Nauk Społecznych (Encyclopaedia of Social Sciences) z 1934 roku. George H. Sabine zawarł w nim typologię ustrojów politycznych, wyróżniając typ państwa jednopartyjnego i zaliczając do niego zarówno państwa komunistyczne, jak i faszystowskie5. Wynika z tego, że określenie totalitaryzm zasadniczo odnosi się do systemu sprawowania władzy, w ujęciu modelowym jest to specyficzna dyktatura. Taki model powstał na podstawie doświadczeń historycznych. Analizom poddano faszyzm włoski, rządy nazistów i ustrój polityczny Rosji, przede wszystkim epoki stalinizmu. W 1953 roku w Bostonie zorganizowano konferencję naukową, w trakcie której Carl Joachim Friedrich scharakteryzował społeczeństwo totalitarne za pomocą następujących wyznaczników: 1) oficjalna ideologia, składająca się z doktryny obejmującej wszystkie aspekty ludzkiej egzystencji, która byłaby w tym społeczeństwie przynajmniej biernie akceptowana; 2) jedna masowa partia, zrzeszająca niewielki procent społeczeństwa (do 10%) - ludzi całkowicie jej oddanych; partia ta musi być zorganizowana hierarchicznie, oligarchicznie, zwykle z jednym liderem na czele; zazwyczaj jest ona nadrzędna albo identyczna z biurokratyczną organizacją rządów; 3) uwarunkowana technologicznie niemal całkowita kontrola nad wszystkimi środkami efektywnej walki zbrojnej; 4) uwarunkowany technologicznie nadzór (monopol) partii lub podporządkowanej jej instytucji nad wszystkimi środkami efektywnej komunikacji (prasa, radio etc.); 5) system terrorystycznej kontroli policyjnej, skierowany nie tylko przeciw wrogom ustroju społecznego, ale także przeciw arbitralnie wybranym klasom lub grupom ludności danego społeczeństwa6. W przytoczonej charakterystyce Friedrich szczególnie podkreśla instrumentalny mechanizm władzy totalitarnej, nazywając powyższe atrybuty syndromem totalitarnym. Autor definiuje reżim totalitarny przez fakt zaistnienia: - po pierwsze - totalitarnej ideologii jako zjawiska prymarnego - funkcjonującej niemalże w formie zinstytucjonalizowanej, mającej charakter konstytucji - źródła determinującego całokształt zjawisk zachodzących w państwie; - po drugie - monopartii, która w sposób monopolistyczny kontroluje broń, masową komunikację, ustanawia rząd, a w zasadzie aparat biurokratyczny, administrujący w jej imieniu państwem, kontrolujący oraz centralnie sterujący gospodarką państwa; - po trzecie - systemu terroru policyjnego, często pragmatycznie generującego - jak pokazało doświadczenie historyczne - funkcje wymiaru sprawiedliwości, organów ścigania, organów kontrolnych7. Powyższą definicję można by w dużym uproszczeniu sprowadzić do dwóch zasadniczych punktów: - totalitarna ideologia; - totalitarna partia wspierana przez działania policji, monopolistycznie kontrolująca masową komunikację, gospodarkę i wszelką broń w ramach państwa. Zdaniem C. J. Friedricha, totalitarna ideologia charakteryzuje się: wszechobecnością, wszechprzenikliwością (równoważna kulturze), przymusowością, radykalnością (całkowite odrzucenie obecnego stanu rzeczy) i projekcją pożądanego stanu. Z kolei monopartię cechuje: monopolistyczność, masowość, wodzostwo, hierarchiczność i oligarchiczność. Podobne poglądy dotyczące sposobu definiowania i pojmowania zjawiska totalitaryzmu reprezentuje Jeane Kirkpatrick, według której w reżimie totalitarnym rządzący kontrolują i poddają odpowiednim regulacjom takie obszary, jak: społeczeństwo, gospodarka, kultura, jednostka. Totalitaryzm to reżim, który: - jest zdolny i przygotowany do tego, aby stosunki ekonomiczne, socjalne i religijne wdrażać za pomocą środków przymusu; - zaciera wszelkie różnice pomiędzy państwem a społeczeństwem, eliminując w ten sposób luki prawne, które umożliwiałyby rozwój wolności8. Jednym z krytyków powyższych koncepcji był Leonard Schapiro. Zarzuca on Friedrichowi nadmierne wyeksponowanie znaczenia ideologii, pominięcie roli charyzmatycznego przywódcy i niewystarczające podkreślenie skutków terroru. Sam wymienia następujące filary totalitaryzmu: monopol arbitralnej władzy partii nieograniczonej przez prawo, prymat kłamstwa w formie ideologii, konsekwentne tłumienie sprzeciwu oraz kontrolę informacji