Młodość Witolda Pileckiego

dległościowego, tym ważniejszym i tym bardziej oczywistym, że umacnianym częstą praktyką mieszanych małżeństw szlachecko-włościańskich[15]. Inaczej niż w odczuciu bogatej arystokracji kresowej. Jednak to, co w rozumieniu elity ziemiańskiej zapowiadało kres dominacji szlachty - i polskości - na obszarach litewsko-ruskich (tamtejsi włościanie zaliczali się bowiem przeważnie do żywiołów niepolskich), dla zagrodowej szlachty pozostawało przede wszystkim szansą na zmianę swojego położenia oraz zwiększenie siły ruchu niepodległościowego ( przez pozyskanie dla sprawy polskiej mas miejscowych chłopów). Mniejsze były tu lęki i uprzedzenia względem żywiołów włościańskich. Większe nadzieje związane z ich pozyskaniem. Nic więc dziwnego, że ogół średniej i ubogiej szlachty kresowej chłodno lub wrogo odnosił się do zachowawczych haseł ugody z Rosją. Z entuzjazmem zaś witał zapowiedź gruntownej przebudowy stosunków społecznych w imię odbudowy wolnej Polski. Odrębną sprawą pozostaje fakt, że popularność haseł niepodległościowych w tej warstwie wzmagał rosyjski terror, spadający najsilniej na drobne ziemiaństwo razem z upadkiem kolejnych insurekcji. Toteż szlachta szaraczkowa - jak pisała Halina Chamerska - pozostawała ,,niezmiernie podatna na antycarską agitację; wychodźcy z niej stanowili poważną część uczestników wszystkich spisków niepodległościowych i powstań"[16]. Cech patriotycznych i niepodległościowych tej warstwie nie odmawiali badacze przeszłości, wśród nich Tadeusz Korzon, wskazujący, że mimo wszelkich dziejowych przeciwności szlachta zaściankowa zachowała w głębi serca ,,iskrę miłości ojczyzny i gotowość do poświęceń"[17]. Postawa taka w jeszcze większym stopniu przykuwała jednak uwagę zaborcy. W rezultacie nasilała represje. Element o jednoznacznym zabarwieniu niepodległościowym widział w niej car Mikołaj I, który ukazem z 21 marca 1831 roku groził sądem doraźnym każdemu szlachcicowi, ujętemu z bronią w ręku, bez względu na majątek. Również pod ręką kata Litwy, Michaiła Murawiewa - znanego Polakom jako Wieszatiel - śmierć znalazła niemała rzesza drobnej szlachty zaściankowej. Pozostała część społeczności szlacheckiej, już po upadku powstania listopadowego, została poddana polityce rusyfikacji życia publicznego na Litwie, co w praktyce zmierzało wprost do ,,likwidacji polskich korzeni" w prawie, administracji i w oświacie. Już w 1832 roku zlikwidowano Uniwersytet Wileński. Osiem lat później zniesiono oficjalnie obowiązujący dotąd III Statut Litewski. Terror ten jednak spotęgował tylko solidarność szlacheckiego zaścianka. Koło niemocy w relacjach obustronnych - pomiędzy caratem a drobną szlachtą - zostało definitywnie zamknięte. Ziemiańska prowincja przyjęła na siebie również ważną funkcję kulturową. W konsekwencji, a wbrew nadziejom Petersburga, dwory ziemiańskie ,,jako ośrodki kultury, wciąż były w stanie neutralizować wpływ zruszczonych oficjałów na życie szlacheckie" (E. Aleksandravičius). Kariera w szeregach administracji rosyjskiej nie była tu czymś pożądanym. Polski ziemianin w zachodnich guberniach wyżej cenił sobie funkcje i godności w instytucjach szlacheckiego samorządu, dając w ten sposób jednoznaczny dowód swej przynależności, społecznej i narodowej[18]. Polityka rosyjska wobec tych żywiołów pozbawiała je zatem jakichkolwiek złudzeń co do szans ich egzystencji pod obcym systemem władzy. Nie mając wielkiego wyboru, szlachta ,,nadzieje polepszenia bytu wiązała ze zmianami politycznymi", które wymagały - w jej przekonaniu - heroizmu i poświęcenia dla sprawy[19]. Tak umacniał się stereotyp polskiego ziemianina - patrioty, który w swym stosunku do realiów zaborczych wykazywał demonstracyjny sprzeciw, indywidualizm oraz - co podkreślał Józef Siemieński - zakorzenione w tradycjach Rzeczypospolitej ,,ukochanie swobód osobistych, prawnych i społecznych, a niechęć do przymusu (...) opozycjonizm i nonkonformizm"[20]. Ten wizerunek przechowała także nasza literatura romantyczna, widząc właśnie w szlachcie zaściankowej głównego ,,strażnika cnót staropolskich" oraz ,,szermierza sprawy narodowej"[21]. Uwzględnijmy obraz szlacheckiej codzienności pod twardą ręką rosyjską. Z tej perspektywy staje się zrozumiałe, że bezpośredni przodkowie Witolda Pileckiego - podobnie jak ogół polskich ,,panów-braci" - byli z pewnością mocno osadzeni w klimacie i tradycjach swej warstwy. Warstwa ta, silnie nacechowana patriotyzmem, była zresztą pokaźnie reprezentowana. Według szacunków Czesława Malewskiego, tylko na obszarze rodzimego Pileckim powiatu lidzkiego liczyła ponad 900 nazwisk. Jeszcze w połowie dziewiętnastego wieku jej populację określano tutaj na blisko dziesięć tysięcy osób![22]. Drobna szlachta należała tu do najliczniejszych na ziemiach dawnego Wi