Człowiek dobry

i. Powtarzanie owych postulatów jest wyzwalane nadzieją, że wzór zostanie w pełni zinternalizowany i potwierdzony w zachowaniach kolejnego pokolenia jego adresatów. Natomiast chcę realizować zamysł mniej ambitny. Myślę, że satysfakcję sprawi czytelnikom udatne sprawozdanie o rozpoznanych w różnych grupach społecznych definicjach człowieka moralnie dobrego, potraktowanych typologicznie i jednocześnie dyzjunktywnie, z położeniem akcentu na odrębność, a nie podobieństwa. Czytelnik winien otrzymać od autora informację, w jaki sposób on sam traktuje napisany tekst. Czy nadaje mu wartość dokumentu naukowego, popularnonaukowego, czy też eseju albo refleksji słabo obramowanej postulatami metodologii nauk empirycznych. W moim zamyśle tekst, w kształcie aktualnie udostępnionym do publicznego osądu, jest zbiorem myśli mających swoje źródło w niezamierzonej obserwacji zachowań wielu ludzi dokonanej okazjonalnie. Na te zachowania zostały nałożone schematy podziału, które pomogły mi wyodrębnić typy (empiryczne wzory) owych zachowań i oznaczyć je. Obserwacja zachowań może dostarczać informacji przydatnych do formułowania programów naukowych, tworzenia hipotez, dokonywania podziału (klasyfikacji, typologii) zachowań. Nie pozwala natomiast na ustalenie zakresu ich odniesienia przedmiotowego oraz określenia, jaką klasę zachowań reprezentują. Z tego powodu owe informacje spełniają tylko niektóre standardy narzucone przez nauki empiryczne. W tekście brakuje odwołań do literatury naukowej oraz wyników badań empirycznych. Nasza wiedza o badaniach zachowań tu opisywanych wskazuje na to, że rozległe badania empiryczne objęły tylko te zachowania, które nazywamy interweniowaniem. Inne typy zachowań nie mają tak bogatej dokumentacji w postaci wyników badań albo jej nie mają wcale. Osoby zajmujące się badaniami zachowań pomocnych (prospołecznych) znają literaturę przedmiotu. Niniejszy tekst może sygnalizować ową dysproporcję w naukowej dokumentacji wiedzy o różnych typach zachowań prospołecznych. Osoby niezajmujące się profesjonalnie badaniami takich zachowań mogą być ukontentowane uzyskaniem informacji o charakterze encyklopedycznym, ponieważ nie oczekują potwierdzenia ich rzetelności w badaniach naukowych. Nieobecność w tej pracy literatury naukowej i wyników badań daje się usprawiedliwić przedstawionymi racjami. Komu mogą być przydatne myśli wypowiedziane w tym tekście? Może młodemu człowiekowi, który uważa, że dobrze jest czasami przyjrzeć się swoim zachowaniom w stosunku do rówieśników. Może rodzic, wkładając okulary złożone z pojęć przeze mnie zaproponowanych, przyjrzy się własnemu dziecku z myślą o ukazaniu mu możliwości wspomagania innych, gdy już dorośnie. Może nauczyciel przypatrzy się dokładniej zachowaniu uczniów, własnym zachowaniom i dokona modyfikacji spojrzenia na możliwe sposoby udziału kształconych przez niego w tworzeniu losów innych ludzi. Może starszy człowiek, pragnąc przekazać doświadczenia życiowe młodszym, uporządkuje je po przeczytaniu naszych pomysłów. Może czytelnik zachęcony tytułem pokusi się o sprawdzenie wiarygodności myśli autora. Przekonanie, że publikacja może zachęcić kogokolwiek do zapoznania się z jej treścią stanowi jedyny racjonalny powód kuszenia tytułem Człowiek dobry. KRYTERIA MORALNEGO WARTOŚCIOWANIA Każda grupa społeczna ma w kulturze symbolicznej, w normatywnych składnikach swojej kultury lub w ideologii, wzór dobrego człowieka. Socjolog utożsamia go ze wzorem dobrego członka grupy. W obronie takiego stanowiska może przywołać argument empiryczny: człowiek jest zawsze członkiem wielu grup społecznych i sam postrzega siebie jako członka różnych grup. Wzór dobrego człowieka jest składnikiem innego wzoru, wzoru człowieka kulturalnego obejmującego także stosunek człowieka do dzieł kultury symbolicznej. Zakresy obu pojęć raczej się krzyżują, a nie nakładają dokładnie na siebie. A jeśli tak jest, można mówić o skrajnym przypadku. Samo pojęcie człowieka dobrego oznacza konkretnych ludzi, członków grup społecznych (rodziny, klasy szkolnej, wspólnoty wyznaniowej), a ponadto spełnia także funkcje selekcjonujące, wartościujące. Pozytywne wartościowanie członka grupy jest następstwem rozpoznania jego cech odpowiadających standardom grupowym. Stosując ujęcie typologiczne, można wskazać kilka rodzajów cech stanowiących kryteria moralnego wartościowania członków grup: 1. Jeden rodzaj tworzą cechy przypisane członkom grupy w następstwie działania praw genetyki (np. płeć, kolor skóry itp.), inne są przypisane na mocy prawa stanowionego (narodowość, pochodzenie społeczne) lub zwyczajowego. Spośród tej kategorii cech kryterium moralnego wartościowania stanowią: płeć, wiek, rasa, genealogia społeczna oraz społeczno-kulturalna. Jedne wymiary owych cech