Dekada przełomu. Polska lewica opozycyjna 1968-1980

wkrótce wypełniła żyzna gleba - na niej właśnie wyrosło przekonanie o istnieniu wspólnych obydwu środowiskom aspiracji i celów, które można realizować jedynie razem. to najważniejsza polska książka napisana w latach siedemdziesiątych. Praca Cywińskiego szybko odniosła ogromny sukces, stając się pozycją masowo czytaną i komentowaną. ,,Dyskusja na temat Rodowodó toczyła się na łamach >>Tygodnika Powszechnego<<, >>Kultury<<, >>Twórczości<<, >>Odry<<, >>Polityki<<, >>Znaku<<, >>Tekstów<<, paryskiej >>Kultury<<, >>Kierunków<<"113. Książka Cywińskiego wywierała ogromny wpływ również na środowiska pomarcowej lewicy114. Jacek Kuroń przeczytał zaraz po wyjściu z więzienia w 1971 roku. Praca ta okazała się dla niego przełomowa i umożliwiła mu zmianę sposobu myślenia o chrześcijaństwie115. Również Adam Michnik - który w jednym ze swoich tekstów historycznych pisał, że ,,refleksja nad historią bywa po prostu fragmentem refleksji nad teraźniejszością i przyszłością"116 - niezwykle przejął się zawartym w niej przesłaniem. Jak wspominał po latach: ,,Uważałem książkę Cywińskiego za absolutnie pionierską próbę niesłychanie potrzebnej syntezy polskiego doświadczenia ostatniego wieku i ceniłem ją niesłychanie wysoko"117. Michnik przyznawał również, że to właśnie stały się dla niego inspiracją do napisania jego najważniejszej książki z ósmej dekady XX wieku - Kościoła, lewicy, dialogu118. W pracy tej powoływał się na Cywińskiego tak jednoznacznie afirmatywnie, że Stefan Kisielewski, autor przedmowy do jej pierwszego wydania, krytykował Michnika za ,,irytującą apoteozę" Rodowodów niepokornych119. JEDEN TYLKO, JEDEN CUD? Czy lata siedemdziesiąte - a szczególnie rok 1976, czyli moment narodzin Komitetu Obrony Robotników - to rzeczywiście czas powstania, a następnie stabilizacji sojuszu polskiej inteligencji i środowisk robotniczych? Czy o początku kolejnej dekady, a zatem o okresie pierwszej, dziesięciomilionowej ,,Solidarności", można myśleć, odwołując się do słów słynnego piewcy narodowego solidaryzmu, Zygmunta Krasińskiego, który w XIX wieku pisał: ,,jeden tylko, jeden cud: z Szlachtą polską polski Lud, jak dwa chóry - jedno pienie!"? Czy faktycznie w kilka lat po wprowadzeniu stanu wojennego doszło do cudownego odrodzenia inteligencko-robotniczego sojuszu, co ostatecznie otworzyło polską drogę do ,,wolności"? Odczytanie ewolucji środowisk polskiej lewicy w proponowany tu sposób otwiera możliwość krytycznego spojrzenia na dominującą w dostępnej historiografii narrację, zgodnie z którą na wszystkie powyższe pytania należałoby odpowiedzieć jednoznacznie twierdząco. Jak zobaczymy w rozdziale drugim i trzecim, uczciwa analiza dyskursów tworzonych przez najbardziej prominentnych przedstawicieli opozycji jest bezlitosna dla wszystkich wyznawców mitologii narodowego solidaryzmu: w latach siedemdziesiątych polska inteligencja lewicowa, mniej lub bardziej świadomie, różnymi ścieżkami zmierzała do ustanowienia własnej dominacji w społeczeństwie i wypracowywała takie programy społecznego oporu, które miały gwarantować trwanie jej uprzywilejowanej pozycji po obaleniu porządku ,,realnego socjalizmu". Ten realizowany z pewnym powodzeniem proces przerwała w sierpniu 1980 roku ,,ludowa" rewolucja, której nadejście Kuroń i Modzelewski wieszczyli piętnaście lat wcześniej w swoim słynnym Liście. Powstania ,,Solidarności" - ogromnego ,,oddolnego" ruchu społecznego, którego siła opierała się przede wszystkim na robotniczych masach - z pewnością nie można uznać za spełnienie inteligenckich snów o ewolucyjnym przezwyciężaniu ,,totalitaryzmu", nawet jeśli Związek zdołał wyraźnie zachwiać porządkiem politycznym w Polsce. Masowy ruch robotniczy z lat 1980-1981 wyartykułował własną wizję ,,wspólnoty" (odłóżmy na bok spory, czy opierała się ona o wartości ,,socjalistyczne" czy ,,narodowe" lub ,,katolickie"), w której to ,,lud" - a nie inteligenckie elity - zająć miał pozycję hegemona. Mimo powstania i szesnastu miesięcy istnienia ,,Solidarności" linia biegnąca od wypracowanych w latach siedemdziesiątych postaw nie została całkowicie przerwana. W następnej dekadzie, po wprowadzeniu stanu wojennego i pacyfikacji polskiej rewolucji, przygotowane w poprzednim dziesięcioleciu elitarystyczne wzorce pojawiły się ponownie, by okrzepnąć, a następnie spotkać się i zespolić z ekonomicznym liberalizmem, który w przededniu transformacji całkowicie zawładnął umysłami polskiej inteligencji, również tej o rewizjonistycznych korzeniach. W pewnym sensie wszystko to ustabilizowało się po 1989 roku i trwa aż do dzisiaj. W podsumowaniach poszczególnych rozdziałów, a także w Zakończeniu będziemy powracać do pytań o dalszą, wykraczającą poza dekadę lat siedemdziesiątych ewolucję interesujących nas środowisk.