Czuła przewodniczka. Kobieca droga do siebie

Część 1 POTULNA



Na moim kolażu jest dorosłą kobietą. Ma gładko zaczesane, ciemne włosy i ciasny sznur pereł. Jej twarz jest jakby obandażowana szalem, widać tylko oczy: są rozszerzone; patrzą prosto na mnie - widzę w nich strach i wzmożoną czujność. Na zdjęciu dokleiłam wydarty z reklamy perfum napis `Good Girl`. Grzeczna dziewczynka nie chce przestać na mnie patrzeć - i ja nie mogę przestać patrzeć na nią.



Byłam kiedyś na warsztatach WenDo, dwudniowych zajęciach, które są kombinacją ćwiczeń z samoobrony, zajęć z asertywności i refleksji wokół przepisów na kobiecość, którymi nas karmiono. Jedno z ćwiczeń polegało na tym, że miałyśmy dokończyć zdanie `dziewczynka powinna być...`. Sama wiesz. Nie muszę ci mówić - wszystkie oddychałyśmy tym samym powietrzem. To, co działo się w naszych domach, miało oczywiście duże znaczenie - ja miałam to szczęście, że moi rodzice chcieli słuchać tego, co mam do powiedzenia; w klasie zawsze byłam tak zwaną pyskatą, a nauczyciele - z niezrozumiałą dla mnie przyganą i szyderą - mówili mi, że zostanę adwokatem, bo wstawiałam się za innymi. To wystarczyło, żeby Potulna nie stała się moją główną wewnętrzną postacią - ale znam ją. Znam ciebie, Grzeczna Dziewczynko. Wiem, że jesteś zrobiona ze strachu.



Potulna pojawia się we mnie, kiedy widzę podniesioną dyrektorską brew na szkoleniu dla zarządu. Kiedy w głosie mojego syna albo mojego męża pojawia się poirytowanie, a ja czuję puchnące w brzuchu napięcie. Kiedy waham się, czy przyjąć zaproszenie do jakiejś audycji, chociaż wiem, że inni, którzy w niej będą, nie zawahają się. Jest we mnie, kiedy w rozmowie automatycznie robię miejsce dla cudzego dyskomfortu, pomieszczam go i biorę na siebie robotę przywracania mojemu rozmówcy dobrego samopoczucia, zapominając sprawdzić, jak sama się z tym czuję, czy aby na pewno mam na to miejsce i czym za to zapłacę. Jest we mnie, kiedy włączam swoją przymilność, usłużność, kiedy pytam: `Jeszcze sałatki?`, żeby zmienić temat, bo boję się, że pomiędzy tymi, co siedzą przy stole, nastąpi starcie. Potulna była we mnie, kiedy - jak pewnie każda dziewczynka w Polsce - przeżywałam swoją wersję #metoo. Kiedy dzisiaj, jako dorosła kobieta, nie reaguję, gdy obcy facet mówi do mnie `kotku`. Kiedy zamiast powiedzieć `wypierdalaj`, mówię ściszonym głosem: `Bardzo przepraszam, mam nadzieję, że to nie kłopot, ale czy mógłbyś ewentualnie przesunąć się o dwa milimetry?`. Kiedy pisząc te słowa, zaczynam w siebie wątpić i chcę przestać, bo nie wiem, czy to, co piszę, będzie przez kogoś przeczytane.



Potulna trzyma nóżki razem, rączki na kołdrze, sprawdza, czy nie poszło jej oczko w rajstopach, i nosi drugą parę na wszelki wypadek. Łyżka, nóż, widelec. Wykonuje polecenia bez szemrania. Jej głos byłby szmerem w tle, nie szmeraj, kobieto, nie przeszkadzaj innym w ich poważnych zajęciach. Potulna nie robi nikomu niepotrzebnego kłopotu swoim jestestwem. Usuwa się do kuchni, kiedy panowie omawiają poważne sprawy, wchodzi na paluszkach do sali konferencyjnej, jej usta bezgłośnie układają się w słowo `przepraszam`, siada pod ścianą, `nie, nie przeszkadzajcie sobie, mną się nie przejmujcie` - taki robi gest, kiedy ktoś wskazuje jej miejsce przy stole.



Czyjej władzy się poddaje? Bardzo często nie jest to jasne. W życiu niektórych kobiet postać Władcy jest jednoznaczna - bo na przykład wyszły za mąż za totalnego tyrana, który mrozi je wzrokiem na widok krzywo leżącego kapcia czy niedoprasowanego kołnierzyka koszuli. Potulne, pod tym spojrzeniem, chodzą jak w zegarku. To, że Władca przybrał wyraźną, konkretną postać, z imieniem, nazwiskiem i PESEL-em, zaprowadza w ich głowach szczególnie niebezpieczny rodzaj porządku. `On taki jest, z nim nie można inaczej`. I wtedy to już jest o nim, nie o niej, on jest bodźcem, a ona reaguje w jedyny, jak się wewnątrz jej świata wydaje, możliwy sposób. `Stary niedźwiedź mocno śpi. My się go boimy, na palcach chodzimy, jak się zbudzi, to nas zje`.



Kiedy jestem Potulna, wierzę w hierarchiczny świat. Nie ma równości.



Geert Hofstede, holenderski psycholog społeczny, który zajął się kwestią kultur narodowych i organizacyjnych, podjął próbę opisania kraju i firmy tak, jak się opisuje osobowość człowieka - korzystając z różnych jej wymiarów, opisując natężenie różnych cech. W funkcjonowaniu społeczności dostrzegł wymiar, który nazwał dystansem władzy. Opisuje on, na ile członkowie danego społeczeństwa czy pracownicy firmy zgadzają się na nierówny podział wpływu/władzy. W krajach wysokiego dystansu władzy ludzi nie oburza, że jednym wolno więcej, a innym mniej. Jak u Orwella: Wszystkie zwierzęta są równe, ale niektóre są równiejsze. W związku, w którym partnerzy (właściwie już niepartnerzy) żyją zgodnie z tym paradygmatem, jest jasne i niekwestionowane, że jedna osoba sprząta, a druga sprawdza, czy jest dobrze posprzątane; jedna pyta, czy mogłaby ewentualnie wyskoczyć w przyszły piątek na godzinkę z koleżankami, a druga po prostu rzuca: `wychodzę`, zamyka drzwi i słychać tylko `bip` samochodowego alarmu; jedna gotuje, podaje i sprząta, a druga ocenia, czy było smaczne.



Potulna jest tym naszym kawałkiem, który według typologii Erica Berne’a, twórcy analizy transakcyjnej[1], odpowiada strukturze dziecka uległego. Uznaje, że jest słabsza, oddycha powietrzem podporządkowania. To jest automat: Potulna nie zadaje pytania o równość, ponieważ nie widzi swojej sytuacji z zewnątrz; żyje w ciasnym pudełku paradygmatu, który zakłada, że jedni są wyżej, a inni niżej - i że ona ciągle jest `niżej`. To dla niej norma. Nie powstaje w niej pytanie o własne granice i ich przekraczanie - inni zajmują tyle miejsca, ile zajmują, a ona kurczy się tyle, ile potrzeba, żeby sobie to miejsce mogli wziąć. Tak jest w rozmowie, w tramwaju i w łóżku. Potulna szuka tego, czemu może być posłuszna, ponieważ nie ma własnego wewnętrznego kompasu; a jakoś przecież musi nawigować przez życie. Nawiguje więc, używając Się jako GPS-a - tak Się robi, tak Się nie robi. Społeczeństwo, kultura, wzorce patriarchalne służą długimi, szczegółowymi listami tego, co wypada, czego nie wypada, jak się można ubrać, a czego włożyć nie wolno, jakie są obowiązki pani domu, matki, żony etc. Codziennie znajdą się tacy, którzy jej `pomogą`, bo jej poczucie podległości jest im do czegoś potrzebne. Sąsiadka zmierzy karcącym wzrokiem jej przetarte dżinsy - sama nie ma odwagi odkrywać ciała, więc surowo oceni odkryte ciało innej kobiety. Kierownik nie chce dać jej dojść do głosu, utnie więc przemówienie krótkim: `Rozumiem, że nie ma pytań`. Wujek wyjaśni jej reżyserski zamysł filmu, który ona widziała, a on nie - bo mansplaining[2] karmi jego ego.



Tak wyćwiczone dorosłe kobiety z imponującą listą osiągnięć żyją życiem skurczonym; życiem odbijającym cudze oczekiwania, a raczej ich o tych oczekiwaniach wyobrażenie. Kiedy patrzę na moje przyjaciółki, koleżanki, znajome i nieznajome - a także na kawałki własnego życia - przepełnia mnie żal, że można w ten sposób marnować swój czas. Ten cholerny wymóg bycia grzeczną, ten przymus dostosowywania się do wyobrażeń ludzi, z którymi nawet nie chce się nam przyjaźnić, to podporządkowanie, które zdaje się płynąć w naszych żyłach. Choćbyśmy wykładały na uniwersytetach, przemawiały na wiecach czy obracały milionami w korporacjach, ten wymóg jest jak rzep, który nie chce się od nas odczepić. Nie łudź się, że prezeski, dyrektorki, przewodniczące czy celebrytki nie zmagają się z tym samym - w nich też mieszka Potulna, taka sama, jak twoja i moja. Nawiedza myśli także tych kobiet, które przeszły kursy uważności, ukończyły akademie liderek i rozbijały ręką sosnowe deski na zajęciach z WenDo.



Widziałam kiedyś kobietę w rozpaczy. Kilka dni wcześniej zmarło jej dorosłe dziecko. Kobieta w rozpaczy dalej czuła się w obowiązku sprzątać i gotować dla rodziny. Drżały jej ręce, kiedy kładła pokrywkę na garnek z ogórkową. `Tak, włożę ciepłe do lodówki!` powiedziała drżącym głosem zbuntowanej dziewczynki, a ja poczułam, że do oczu napływają mi łzy. `Ciepłe do lodówki` - to była skala jej buntu. Kiedy tamta kobieta była małą dziewczynką, mojej mamy jeszcze nie było na świecie, a w większości krajów w Europie kobiety nie miały prawa głosować. Dzisiaj mogę rozpoznawać Potulną w sobie, obserwować ją i pisać o niej do ciebie nie dlatego, że jestem lepsza niż tamta kobieta w rozpaczy - po prostu urodziłam się później, w świecie mądrzejszym o owoce walki o nasze prawa.



Jak to możliwe, że nasze Potulne tak bardzo się w nas rozpanoszyły? Gdzie jest reżyser? Kto konkretnie od nas czegoś wymaga? Ta sąsiadka, ten kierownik, ten wujek? Kościół? Szkoła? Zarząd? Nie wiadomo. Wszyscy naraz i nikt pojedynczo. Ale dopóki mój palec w obwiniającym geście skierowany jest ku światu, nic się nie zmieni. W moim osobistym doświadczeniu najważniejsza lekcja jest taka, że wszelkie wymogi, oczekiwania, przygany mają znaczenie tylko wtedy, kiedy wpuszczam je do siebie i, mówiąc językiem psychologii, internalizuję, czyli uwewnętrzniam. Presja zazwyczaj powstaje na zewnątrz, ale działa we mnie dopiero wtedy, kiedy otworzę jej drzwi: `wchodź, zapraszam, nie, nie musisz zdejmować butów!`. Im dłużej żyję, tym bardziej staje się dla mnie wyraźne, że odpowiedzialność za uleganie tej presji jest po mojej stronie. I że poza sytuacjami skrajnymi, które zdarzają się rzadko, zawsze mam wybór.



Inaczej jest w świecie utkanej z niepokoju Potulnej. Była tresowana do grzeczności. Bądź grzeczna. Bądź miła. Ustępuj. Wiadomo, nie będę cię zanudzać: obie to znamy. Moja Potulna kłania się twojej, a co jedna, to niżej, bo żadna nie chce się przecież wywyższać. Potulnej, tak jak i innym naszym wewnętrznym postaciom, chodzi o przeżycie: zastygła jak zwierzę, które boi się ataku, więc udaje, że już jest martwe. I to jest prawda, kiedy władzę ma nad tobą Potulna, ciebie nie ma: nie ma twoich potrzeb, nie ma twoich granic, nie ma twojego zdania, nie ma twoich uczuć. Sama nie wiesz, czego potrzebujesz, kim jesteś, co uważasz i co czujesz, bo dotąd zbyt byłaś zajęta trwaniem w bezruchu. Starałaś się zająć jak najmniej miejsca i wytrzymać w bezdechu. A to ciężka praca.



Z upływem lat Potulna rozszerza działalność. Popularnym kierunkiem jest tak zwana emocjonalna harówa (Emotional Labour). Pojęcie zostało wprowadzone w 1983 roku przez Arlie Russell Hochschild w książce The Managed Heart. Emocjonalna harówa została przez nią zdefiniowana jako `świadome regulowanie ekspresji swoich stanów emocjonalnych po to, żeby demonstrować emocje pożądane na danym stanowisku`. Hochschild zaczęła od stewardes: uśmiechniętych od ucha od ucha, uprzejmych w każdych okolicznościach. Powstało w niej pytanie o proces, który doprowadza do tego uśmiechu. Kiedyś dość dużo latałam i napatrzyłam się na to: obcas, ciasna garsonka, szminka - która to godzina lotu? No i ten uśmiech w odpowiedzi na wściekłe pytanie o to, czemu nie ma soku z czarnej porzeczki, na wulgarne zaczepki wstawionych facetów, na pretensje o wielkość fotela. Co się w nich dzieje? Myślałam o tym wiele razy. Wiedziałam, że kiedy samolot wyląduje i rozjedziemy się do swoich domów, biur, okaże się, że nie tylko stewardesy chodzą z przyklejonym uśmiechem. Hochschild zaobserwowała, że każdy człowiek, który został zaprzężony - lub sam siebie zaprzągł - do emocjonalnej harówy, może ukrywać emocje, które czuje. `I smile when I’m angry`[3] śpiewał mój ukochany Leonard Cohen - i ręka do góry, która z nas tego nie robiła. Ukrywam to, co czuję - i pozornie sprawa wydaje się zakończona, przeuśmiechałaś swoją złość, `klient`, kimkolwiek był, już się uspokoił, a ty poszłaś w swoją stronę. Ale, ale - z czym zostałaś?



Pamiętam szkolenie z asertywności, które prowadziłam lata temu dla naukowczyń na jednym z uniwersytetów. Odgrywałyśmy scenkę, w której starszy wykładowca rzucał niewybredne żarty, a zadaniem doktorantki było odnalezienie formy, żeby powiedzieć `dość`. Doktorantka była uprzejma, kulturalna, spokojna; wykładowca grał tak, jak przeciwnik pozwalał - czyli jechał po całości. Kiedy przyszło do omawiania scenki, jedna ze starszych uczestniczek prawie krzyknęła w stronę tej, która odgrywała doktorantkę: `Gdzie jest twoja złość?`. To pytanie na zawsze pozostało w moim sercu i często wraca do mnie wtedy, kiedy go potrzebuję. `Gdzie jest twoja złość?` Ta sama, która `piękności szkodzi`, której nauczono nas nie wyrażać, a nawet nie odczuwać? Złość niewyrażona - w rozmowie z wykładowcą czy kimkolwiek innym, komu pozwoliłyśmy po sobie pojeździć - nie znika. Jest żywą energią, która krąży teraz w naszym żywym ciele. Co z nią będzie dalej? Kiedy zadaję to pytanie ludziom, których spotykam na szkoleniach, wszyscy znają odpowiedź. Powstają długie listy poważnych konsekwencji niewyrażanych, ukrywanych uczuć. Ulubioną trasą, którą idą kobiety, jest kierowanie tej złości przeciwko sobie samej. Świadomość tego wypełnia mnie po brzegi smutkiem: wiele z nas, niepoliczalne rzesze kobiet, uznają, że najlepsze, co można zrobić ze swoim wkurwem, to skierować go przeciwko sobie samej. Myślisz, że tego nie robisz? Zrób sobie stenogram myśli, które pojawiają się w twojej głowie. `Boże, co ze mnie za idiotka. Zapomniałam odpisać klientce! No, debilka ze mnie`. Ręka do góry, która z nas nigdy tak nie pomyślała. A teraz postaw przed sobą swoją przyjaciółkę albo, co tam, po prostu koleżankę, którą w miarę lubisz, i skieruj te słowa do niej - `Boże, co z ciebie za idiotka. Zapomniałaś odpisać klientce! No, debilka z ciebie`. Czy użyłabyś takich słów? Uuuu, coś by się wtedy z tą przyjaźnią, z tą znajomością stało, prawda? A co dzieje się z przyjaźnią wobec samej siebie?



Poza tym, że ukrywamy emocje, które odczuwamy, to - napisała Hochschild - pokazujemy emocje, których nie odczuwamy. Bo nie wystarczy przecież, żeby taka stewardesa nie wyraziła złości, powinna jeszcze pokazać swoją nieistniejącą życzliwość, wyrazić ją uśmiechem oraz uspokajającym, aksamitnym tonem. W ten sposób obsługuje klienta nie tylko na poziomie praktycznym - nalewając mu drinka czy przynosząc koc - ale też na poziomie emocjonalnym. Przeprowadza go ze stanu niezadowolenia do stanu względnego zadowolenia.



Problem z przywracaniem komuś dobrego samopoczucia jest taki, że to zużywa naszą energię, a drugą stronę uczy, że ktoś inny będzie ogarniał jego emocje. Mechanizm jest ten sam co przy nauce wiązania sznurówek - dopóki wiążesz dziecku sznurówki butów, dziecko się tego nie nauczy. Prosta sprawa - wiem, bo na sznurowaniu butów syna spędziłam przynajmniej kilkadziesiąt godzin mojego życia. Tylko powiedz to sobie rano, kiedy wiesz, że od dziesięciu minut powinniście być w samochodzie, ale szukałaś kluczyków do auta (zapomniałaś, że zmieniałaś torebkę), a teraz jeszcze twój słodki, uroczy synek absolutnie odmówił wyjścia z domu bez ukochanego pluszowego słonika, którego za cholerę nie możesz znaleźć ani w nowej, ani w starej torebce. Wtedy to już naprawdę wolisz mu te pieprzone sznurówki sama zawiązać, żeby było szybciej. W tej konkretnej sytuacji wolisz machnąć ręką na perspektywę rozwojową, no proszę cię, komu by się chciało słuchać wykładów z psychologii rozwojowej o ósmej rano, serio? Więc wiążesz te cholerne sznurówki, a potem to samo w czwartek, piątek i poniedziałek. Aż przychodzi ten nieuchronny moment, kiedy przedszkolanka prosi cię na stronę i mówi, że ma piętnaścioro dzieci w grupie i jeśli musi zasznurować piętnaście par butów, to spacer opóźnia się o piętnaście minut, i że może już pora zacząć przyuczać Szymka, żeby sam sobie te sznurówki wiązał.



Niestety, żadna przedszkolanka nie zacznie nas mobilizować, kiedy będziemy innych - tym razem już całkiem (przynajmniej teoretycznie) dorosłych - wyręczać w ogarnianiu własnych emocji. A wiele kobiet robi to z wielkim zapamiętaniem, codziennie, przez całe życie. W danej sytuacji, przy tym stole, na tym zebraniu, przy tym biurku, na tym spacerze, kiedy czujesz, że twój rozmówca zbliża się do miejsca, w którym nie ogarnia, rzucasz się mu z pomocą - bo taki masz nawyk, bo takie wzięłaś na siebie zadanie, bo to się wydaje lepsze w tej akurat chwili. Bo to pomoże ci przede wszystkim zredukować twoje własne napięcie, twój strach przed tym, że stary niedźwiedź się obudzi i cię zje.



Pojęcie harówy emocjonalnej zredefiniowała Gemma Hartley, felietonistka Harpers Bazaar, najpierw w felietonie, a potem w książce Fed Up: Emotional Labor, Women, and the Way Forward. Felieton zawierał scenkę rodzajową z jej małżeństwa: na środku pokoju od dwóch dni leży pudło z papierem ozdobnym, które z szafy wyjął jej mąż. Hartley po dwóch dniach obchodzenia tego pudełka w końcu ma dość, bierze z kuchni krzesło i usiłuje wcisnąć pudełko na górną półkę w szafie (tam, gdzie było wcześniej). `Wystarczyło poprosić` mówi mąż Gemmy, patrząc, jak zmaga się z pudłem. `O to właśnie chodzi - odpowiada Gemma we łzach - żebym nie musiała prosić!` Ta scena stała się zaczynem nowego spojrzenia na harówę emocjonalną. Hartley zdefiniowała ją jako `niepłatną, niewidoczną pracę, którą wykonujemy, żeby ludzie wokół nas mieli komfort i byli zadowoleni`. Częścią tego komfortu jest to, że możesz przejść przez swój pokój, nie potykając się o leżące od kilku dni na podłodze pudło - bo jest ktoś, kto zauważy, że ono tam leży, i albo ci przypomni, że trzeba je usunąć, albo sam to zrobi. Jedno pudło - nic takiego. Ale kiedy tych rzeczy, które trzeba zobaczyć i ogarnąć, robi się tysiąc pięćset sto dziewięćset, to już nie lada wysiłek.



Jeśli wykonujesz emocjonalną harówę, będziesz czuć się zobowiązana pamiętać o imieninach koleżanki z pracy, przypominać o nich innym i organizować zakup prezentu - bo wiesz, co ona by chciała na prezent. Będziesz pamiętać, kto jaką pije kawę. Będziesz pamiętać, kto ile ma dzieci, i dopytywać, co u nich słychać. Kiedy wejdziesz do sali konferencyjnej i zobaczysz niewyniesione kubki, powynosisz je, bo nie chcesz, żeby ludziom było nieprzyjemnie. Kiedy pół godziny później, w trakcie zebrania, usłyszysz napięcie w głosie twojego kolegi z zespołu, powiesz żart, żeby je rozładować. W domu wytłumaczysz synowi, dlaczego mąż się zdenerwował, a mężowi, dlaczego syn się zdenerwował. Spytasz, co chcą na kolację. Scrollując kiecki w sieci, wysłuchasz nudnego wykładu swojego szefa, który postanowił zadzwonić do ciebie z lotniska (bo akurat miał długi czas przesiadki) i podzielić się swoją opinią na temat trendów w sprzedaży online. Uśmiechniesz się, chociaż jest ci smutno, bo ktoś, przechodząc obok twojego biurka, rzucił: `Czemu taka smutna? Uśmiechnij się!`.