Recenzja książki Anny Babickiej-Wirkus: ,,Uczeń (nie)biega i (nie)krzyczy. Rytuały oporu jako przejaw autoekspresji młodzieży??
Książka Anny Babickiej-Wirkus jest ciekawa i godna uwagi, ponieważ zgłębia fundamentalny wątek w relacji pomiędzy szkołą jako instytucją totalną, w której absolutne zwierzchnictwo znajduje się w rękach nauczycieli, a niechętnie podporządkowującymi się odgórnie narzuconej władzy uczniami. Dotyka ona problematyki przejawiających się po stronie uczniów ,,rytuałów oporu??, rozwiniętych w dalszej części książki jako ich wyraz prawa do autoekspresji i indywidualnego rozwoju. Tym sposobem autorka w innowacyjny sposób zestawia szkolę, jako jednostkę zbudowaną na fundamentach systemu autorytarnego, w zderzeniu z problemem wychowania i przygotowania podopiecznych do obywatelskości, nie tyle krytykując totalitarny charakter placówek wychowawczych, ograniczających wolność ucznia poprzez szereg zakazów i nakazów, co proponując bardziej nowoczesne spojrzenie na metody kształtowania relacji między uczniami, rodzicami oraz nauczycielami.
W trakcie lektury warto mieć na uwadze, że żyjemy w czasach, w których otaczająca nas rzeczywistość zmienia się w znacznie większym tempie niż jeszcze dekadę temu. Zmiany te dotyczą to nie tylko sfery życia codziennego, ale czynników takich jak nowoczesna technologia czy media społecznościowe, mają również znaczący wpływ na sposób myślenia i funkcjonowania uczniów, kształtowania się ich nawyków oraz oczekiwań wobec konserwatywnego systemu edukacji. Poprzez przedstawiony przez autorkę szereg rytuałów oporu demonstrują oni swój sprzeciw wobec narzucania im kierunku i tempa rozwoju, domagając się indywidualnego podejścia do swoich potrzeb, oraz prawa do swobody wyrażania swoich poglądów na zasadzie równorzędnego dialogu w relacji uczeń-nauczyciel. Postawy te znalazły odzwierciedlenie w coraz popularniejszej na świecie, choć wciąż jeszcze raczkującej w Polsce koncepcji edukacji demokratycznej, opartej na poszanowaniu prawa ucznia do autoekspresji poprzez trwałe zrezygnowanie z modelu autorytarnego. Taki system szkolnictwa, zbudowany na zasadach funkcjonowania społeczeństwa demokratycznego, umożliwia uczniom samodzielne decydowanie o przebiegu swojej edukacji, dając możliwość skupienia szczególnej uwagi na najbardziej interesujących dla nich zajęciach, wzmagając dzięki temu chęć samorozwoju i zaangażowanie w czasie lekcji. Dodatkowo stawiany jest nacisk na pełniące znakomitą funkcję wychowawczą, wykształcenie w młodych osobach wartości demokratycznych takich jak wolność w dokonywaniu własnych świadomych wyborów, wzajemny szacunek, poczucie wspólnej odpowiedzialności za najbliższą im jednostkę społeczną, a także dzięki równorzędnym relacjom na linii nauczyciel-uczeń, wpojenie zasad prowadzenia dialogu opartego na sile uzasadnionych argumentów, a nie sile wynikającej z pozycji w hierarchii instytucjonalnej. Zanim jednak pełna transformacja będzie mogła mieć miejsce w naszym kraju, należy dokładnie przeanalizować sposób funkcjonowania polskiego szkolnictwa i naświetlić pełny jego wymiar.
Anna Babicka-Wirkus uczyniła to w bardzo nowoczesny i innowacyjny sposób rozwijając tą problematykę w swojej książce poprzez rozłożenie zjawisk zachodzących w szkolnictwie na pięć grup rytuałów, w tym zachowania rozpisane i rozbite na mikrorytuały, występujące w obrębie czasu trwania jednej lekcji, oraz makrorytuały, ujmujące wszystkie lekcje danego dnia, poszerzając obraz o również istotne w całościowym kontekście zachowania w czasie przerw, oraz bezpośrednio przed i po dzwonku. Kolejne przedstawione podtypy to rytuały rewitalizacji oraz intensyfikacji, czyli czynności mające za zadanie utrzymanie istniejącego porządku przez systematyczne angażowanie uczestników, takie jak rada pedagogiczna, lub otwarte dyskusje w trakcie lekcji na temat konieczności realizowania założeń szkoły. Ostatnia i najbardziej istotna podgrupa to rytuały oporu, za pomocą których uczniowie dają wyraz sprzeciwu wobec autorytarnego systemu nauczania, które ze względu na sposób manifestowania można podzielić na transformatywne, prowadzące do kompromisu poprzez dialog, oraz akomodacyjne, prowadzące do bierności lub agresji w odniesieniu do odgórnie narzuconej władzy.
W celu przeprowadzenia obiektywnych badań, autorka przeprowadziła obserwacje w dwóch gimnazjach, publicznym oraz niepublicznym. Wybór ten był podyktowany zróżnicowaniem w podejściu do poszanowania praw i swobód w zależności od rodzaju placówki, co było trafną decyzją ponieważ pozwoliło bardzo skutecznie zdiagnozować różnice w zachowaniu uczniów, oraz rozgraniczyć rodzaje występujących w zależności od poziomu respektowania prawa do autoekspresji w danej placówce rytuałów, w tym rytuałów oporu, otoczonych szczególną uwagą i obejmujących swoją treścią całość rozdziału czwartego. Kierując się sformułowaną przez Michaela Foucaulta zasadą ? opór jest tam, gdzie jest władza, uczniowie sprzeciwiają się podległości wobec odgórnie narzuconych reguł za pomocą różnych metod, uwarunkowanych przede wszystkim stopniem uwzględniania przez wychowawców ich prawa do swobody wypowiadania własnych opinii.
W czasie badań autorka zauważyła, że w szkołach w których nie jest przestrzegane prawo do autoekspresji, uczniowie w bardziej dobitny sposób wyrażają swój sprzeciw poprzez czynności takie jak rysowanie po ścianach, niszczenie sprzętu klasowego, w tym rysowanie po blatach ławek i kopanie krzeseł, do tego należy dodać wulgarne odnoszenie się do nauczycieli i rówieśników, naśmiewanie się z innych, korzystanie w trakcie trwania lekcji z telefonu komórkowego pomimo oczywistego zakazu, śpiewanie niecenzuralnych piosenek, a także przychodzenie do szkoły w kontrowersyjnym ubiorze, czy nawet siedzenie w klasie z złożonym na głowę kapturem, wykazując przez to nieposłuszeństwo i brak szacunku dla instytucji szkoły i jej przedstawicieli, oraz próbując nieustannie zmarginalizować jej autorytet. Pedagodzy powinni zwrócić swoją uwagę szczególnie na zawarte w książce interesujące przykłady rozmów pomiędzy uczniami a nauczycielem, które autorka dodatkowo analizuje pod kątem nacechowania emocjonalnego, ponieważ moim zdaniem dostarczają one bardzo cennych informacji na temat sytuacji panującej w klasie jak i stosunku podopiecznych do sposobu prowadzenia lekcji.
Jak się okazuje, badania Anny Babickiej-Wirkus wykazały, że wbrew pozorom opór występuje również w sytuacji gdy szkoła przejawia postawy bliższe edukacji opartej o zasady demokracyjne, jednak przybiera on wtedy inne, znacznie łagodniejsze z punktu widzenia wychowawcy formy. W placówce w której uczniowie mieli zapewniony znacznie szerszy zakres praw oraz możliwość swobodnego wypowiadania swoich własnych opinii, mamy do czynienia z takimi formami sprzeciwu jak śmiech w trakcie lekcji, protest wobec nadmiernej ilości sprawdzianów w trakcie tygodnia, brak wykonywania poleceń nauczyciela, kompletny brak zainteresowania i czynnego udziału w zajęciach, dyskusje z wychowawcą, poruszanie się po sali lekcyjnej bez zezwolenia, a nawet angażowanie dyrekcji w rozwiązywanie sporów. W rozwinięciu tematu autorka po raz kolejny w ciekawy sposób prezentuje kilka rozmów przebiegających w trakcie lekcji. W większości przypadków są to reakcje uczniów na polecone zadania lub reagowanie uśmiechem na otrzymane oceny niedostateczne. Jedną z innych przyczyn tego typu zachowań zdaniem autorki może być również panująca na zajęciach nuda, utrudniająca utrzymanie koncentracji przez cały okres trwania zajęć.
Książka Anny Babickiej-Wirkus to moim zdaniem świetna pozycja dla pedagogów, wybiegająca w przyszłość i wykraczająca poza konserwatywny system edukacji opartej na fundamentach autorytarnych. Przedstawiając swoje innowacyjne podejście do analizy zachowań uczniów poprzez mechanizmy rytuałów, daje cenne wskazówki dzięki którym nauczyciele mogą wykorzystać te zjawiska do celów wychowawczych. Dodatkowym plusem opracowania jest według mnie zapoznanie czytelnika z funkcjonującą już w Europie koncepcją systemu edukacji demokratycznej, przygotowującej uczniów do udziału w społeczeństwie według zasad równości i wolności obywatelskiej. Obszerne opisy i barwne przykłady tylko ułatwiają zrozumienie tekstu i znalezienie odniesienia dla przedstawionych zjawisk w rzeczywistości. Na koniec warto dodać, że książka ,,Uczeń (nie)biega i (nie)krzyczy. Rytuały oporu jako przejaw autoekspresji młodzieży?? otrzymała w 2013 roku Nagrodę Rzecznika Praw Dziecka jako najlepsza rozprawa doktorska, co powinno wystarczyć za rekomendację. Całość oceniam na 9/10.
książka 
