Spis treści
Dramat Stalingradu........................................... 9
Śmiercionośna dyrektywa ............................ 13
Cisza przed burzą............................................. 19
„Wariant Niebieski" (Fali Blau)................................. 22
Ustawienie wojsk do bitwy..................................... 34
Wspólnicy zbrodni............................................ 41
Próba zdobycia........................................... 59
Niewykorzystane szansę....................................... 61
Naprzód - na Don ............................................ 63
Rozproszenie sil.............................................. 69
Wygrać za wszelką cenę ....................................... 76
Od Donu do Wołgi............................................ 83
„Nad Wołgą na warcie żołnierz stał" ............................. 88
„Każdy żołnierz twierdzą!"..................................... 105
„Położenie było istotnie bardzo groźne".......................... 113
„Wypraszam sobie tę idiotyczną gadaninę!"....................... 130
„Generałowie Zima, Mróz, Czas"................................ 133
Długa agonia 6. Armii..................................... 149
Atak........................................................ 160
Przebijanie się albo zagłada.................................... 178
„Jestem tu na rozkaz"......................................... 188
„Została ze mnie sama skóra i kości" ............................ 203
„Z bólu straciłem przytomność" ................................ 210
„Wytrzymajcie, Fiihrer was odbije".............................. 220
Boże Narodzenie w stalingradzkim kotle......................... 226
„Przechodźcie do nas"......................................... 232
„Oduczyłem się śmiać"........................................ 235
Ultimatum .................................................. 241
„Położenie beznadziejne"...................................... 244
„To koniec".................................................. 253
Zamiast posłowia.......................................... 261
Wybrana literatura ........................................ 263
Indeks osób .............................................. 265
Wykaz źródeł ilustracji..................................... 271
„Każdy żołnierz twierdzą!"
„Towarzysze ze Stalingradu! Nie wydamy Niemcom na urągowisko naszego miasta rodzinnego.
Wszyscy razem staniemy do obrony naszego drogiego miasta, naszego domu rodzinnego i naszych
rodzin. Zagrodzimy ulice barykadami nie do przebycia. Każdy dom, każda dzielnica, każda ulica
zmieni się w niezdobytą twierdzę. Wszyscy do budowy barykad! Każdy mieszkaniec zdolny do
noszenia broni - na barykady, do obrony miasta rodzinnego, ojczystego domu!".
Był 25 sierpnia, kiedy komitet obrony Stalingradu wydał tę odezwę do ludności. Równocześnie rada
wojenna ogłosiła stan oblężenia w mieście. Władza przeszła w ręce generała pułkownika Andrieja I.
Jeremienki, który od 13 sierpnia na osobiste polecenie Stalina objął zarówno kierownictwo obrony,
jak i naczelne dowództwo Frontu Stalingradzkiego. Wspierał go komisarz polityczny z ramienia partii,
generał porucznik Nikita Chruszczow, późniejszy sekretarz generalny i człowiek numer jeden w
Związku Sowieckim. Ich zadanie wynikało z lipcowego rozkazu Stalina numer 227, w którym
sowiecki dyktator rzucił hasło: „Ani kroku wstecz". Pochód Niemców miał zostać ostatecznie
zatrzymany, sowieckie kierownictwo nalegało na bezwarunkową obronę miasta. „Nad Wołgą musi
być koniec" -rozkazał władca Kremla. Wojskowa strona realizacji tego zadania należała do
Jeremienki. Chruszczow, szef wydziału politycznego w radzie wojennej, zajmował się wojną
psychologiczną. „Stańcie jak mur u bram miasta" - takimi sloganami zagrzewał do walki z
„faszystowskim najazdem",
zaszczytnego zadania każdego komunisty, dla którego w ostatecznej konsekwencji należy także
ponieść „śmierć bohaterską". Ale jego hasła odwoływały się przede wszystkim do dumy narodowej
ludności Stalingradu: „Wzywamy was do wytrwałej, niezłomnej, prowadzonej do ostatniej kropli krwi
obrony naszego Stalingradu, świętych brzegów naszej Wołgi opiewanej w tylu pieśniach. Ani kroku
wstecz".
Apelowanie do patriotyzmu było zręcznym posunięciem psychologicznym. Wielu mieszkańców
Stalingradu nie zaakceptowałoby żądań partyjnych funkcjonariuszy, odwołujących się do partii czy
ideologii. Jedna z pierwszych ich uchwał nakazywała kołchozom oddać wojsku indywidualne rezerwy
zboża.
W tym początkowym okresie dowództwo wojskowe rozważało ewakuację miasta. Drogą radiową -
cała sieć telefoniczna i telegraficzna padła ofiarą nalotów niemieckich - Andriej I. Jeremienko
połączył się z Kremlem i zaproponował ewakuację ludności cywilnej i zakładów zbrojeniowych, a
nawet całego miasta. Krążyły pogłoski, że kobiety i dzieci mają być wywiezione z miasta rzeką na
wschód. Robotnica fabryczna Anna Sołdatowa doświadczyła kiełkującej nadziei
i rychłego rozczarowania: „W lecie 1942 r. zapowiadali ewakuację cywilnej ludności Stalingradu, ale
ta nigdy się nie odbyła. Zestawili jeden jedyny pociąg, który stał aż do 1943 r., bo nie było
lokomotywy na chodzie.
W rzeczywistości ewakuacja wcale nie była przewidziana". Stalin kategorycznie odrzucił prośbę
swojego dowódcy w Stalingradzie: „O tym w ogóle nie będziemy mówić. Jeśli przystąpimy do
ewakuacji i przygotujemy obiekty do wysadzenia, wszyscy pomyślą, że chcemy oddać Stalingrad.
Dlatego dowództwo naczelne zabrania ewakuacji". Jeremienko posłuchał. Ludzie obciążali lokalne
dowództwo odpowiedzialnością za brak upragnionej ewakuacji miasta, dzięki której mieszkańcy
trafiliby w bezpieczne miejsce na tyłach. „Dowódcy frontowi chcieli, żeby ludzie pozostali w
Stalingradzie, bo żołnierze będą wtedy wiedzieć, o co walczą. Celowo zostawiono nas w ogniu, żeby
nasza armia dłużej wytrzymała" - tak sądziła nie tylko Anna Sołdatowa. „Nikogo nie interesują ludzie
- pojął kilkunastoletni Ni-kołaj Gonczarow. - Także my nie byliśmy niczym więcej jak mięsem
armatnim".
Po apelu z 25 sierpnia ludność intensywniej wzięła się za budowę barykad na przedmieściach i w
centrum miasta. Przedmieścia zostały ogłoszone strefą obrony - jak rok wcześniej w Moskwie, tak
teraz obrońcy przygotowywali miasto nad Wołgą do oblężenia. „Cała dostępna siła robocza jest
wykorzystana do budowy umocnień między Donem i Stalingradem. Jak kiedyś pod Moskwą, tu także
dzień i noc wre praca przy fortyfikacjach" - komunikowało Sowinformbiuro. Cywile i żołnierze
wznosili zapory przeciwczołgowe, zakładali pola minowe, kopali rowy, budowali barykady i okopy.
Prawie cała ludność Stalingradu została włączona do przygotowania miasta na spodziewany szturm i
zorganizowania obrony. Wszyscy mężczyźni i kobiety w wieku od 16 do 60 lat zostali przez
funkcjonariuszy partii zgromadzeni w oddzielnych brygadach pracy. Kiedy kobiety i młodociani
kopali rowy przeciwczołgowe pod miastem za pomocą łopat, koszy wiklinowych i innych
prymitywnych narzędzi, regularne oddziały saperów rozmieszczały wojskowe środki obrony: miny,
drut kolczasty i zapory przeciwczołgowe.
W centrum miasta nawet młodsze dzieci szkolne musiały brać udział w przygotowaniach do obrony.
W planie lekcji nie było czytania ani rachunków, tylko dźwiganie kamieni i budowanie wałów
ziemnych. Pod kierunkiem nauczycieli dzieci sypały okopy i zabezpieczały zbiorniki ropy naftowej na
terenach przemysłowych.
Tę harówkę trzeba było wciąż przerywać, ponieważ niemieckie bombowce próbowały niszczyć
umocnienia obronne i fabryki uzbrojenia. Mimo to dzieci i starcy, mężczyźni i kobiety kontynuowali
swoją pracę. Każde zagłębienie, każde stanowisko strzeleckie, każde skrzyżowanie ulic było
fortyfikowane, aby bronić Stalingradu dosłownie do ostatniego naboju. Tak chciał Stalin i obywatele
miasta mieli to wykonać - dobrowolnie albo pod przymusem.
Całe miasto zostało poddane przymusowej rekrutacji. Na retoryczne pytanie: „Czy chcesz bronić
ojczyzny?" - nikt nie
mógł udzielić odpowiedzi przeczącej. Uchylający się od swego „patriotycznego obowiązku" trafiali w
szpony trybunałów, ustanowionych przez komitet obrony Stalingradu. Kto się wzbraniał wykonywać
zarządzenia władz albo wręcz chciał wymigać się od służby wojskowej, był natychmiast
podejrzewany o kolaborację z wrogiem. „Postawa antysowiecka" - tak brzmiało ryczałtowe oskarżenie,
„zdrajców ojczyzny" czekała minimalna kara dziesięciu lat gu-łagu. Na oskarżonych, często na
podstawie denuncjacji, składanych nawet przez własną rodzinę, bez długich ceregieli nakładano drakońskie
kary. A wyrok za „zdradę partii i państwa sowieckiego" można było często dostać z błahego
powodu. Jeśli ktoś wspomniał
0 szybkich postępach niemieckich czołówek pancernych, musiał się liczyć z oskarżeniem o
„propagandę kontrrewolucyjną", ponieważ strażnicy czystości nauki politycznej uważali obiektywny
raport o faktach za pochwałę Niemców, a zarazem „oczernianie partii
1 Armii Czerwonej". Wskutek nękających nalotów niemieckich wzrastała liczba pojedynczych
dezerterów i całych grup żołnierzy, którzy nie mogąc znieść nieprzerwanego ostrzału, opuszczali
swoje pozycje. Pełne grozy relacje tych dezerterów wywoływały pierwsze objawy paniki. Widok
rannych transportowanych z frontu do szpitali polowych na tyłach wydawał się potwierdzać najgorsze
opowie-
ści. Dla podtrzymania morale dowódcy sięgali po drastyczne metody. Dowódca 64 sowieckiej Dywizji
Strzeleckiej kazał zrobić zbiórkę żołnierzy i najpierw wygłosił pełne wściekłości przemówienie, w
którym piętnował tchórzostwo i zdradę. Potem szedł, głośno licząc, wzdłuż frontu swoich żołnierzy i
zabijał co dziesiątego - to relacja potwierdzona. Według nieoficjalnych ocen ponad 13 000 żołnierzy
sowieckich miało zostać rozstrzelanych w czasie bitwy pod Stalingradem na podstawie oficjalnych
wyroków sądów wojennych albo przez sądy doraźne. Odwrót, samookaleczenie, dezercja, tchórzostwo
w obliczu wroga - oskarżenia były różne, ale główny zarzut zawsze jeden: zdrada ojczyzny.
Oskarżyciele w takich sprawach nie cackali się długo. Wyrok był wykonywany na miejscu albo gdzieś
w centralnie położonym punkcie na tyłach; często inscenizowano publiczne widowisko dla odstraszenia
potencjalnych naśladowców. Skazańcy musieli się rozebrać, aby można było wykorzystać
ponownie mundury i buty. Potem skazaniec był rozstrzeliwany przez specjalny pluton egzekucyjny,
który za swój czyn z reguły otrzymywał w nagrodę dodatkową rację wódki.
Nie tylko żołnierze musieli się liczyć z drakońskimi karami. Cywilna ludność nie była traktowana
wiele lepiej. Szczególnie trudno było zachować się prawidłowo chłopom ze wsi pod Stalingradem.
Jeśli opuszczali swoje gospodarstwa z powodu niemieckich bombardowań, to groziło im sześć
miesięcy łagru „za dezercję z miejsca pracy". Jeśli wytrwali mimo bomb, byli podejrzewani o
kolaborację z wrogiem. Uciekający wydawali sąsiadów, aby samych siebie uratować przed
oskarżeniem. Dowództwo wojskowe próbowało twardą ręką zapobiegać powstaniu paniki - i często
brutalnym postępowaniem podsycało jeszcze strach i niepewność w mieście.
„W płonącym mieście niepotrzebni są nam tchórze" - skonstatował Wasilij Czujkow, który od 10
września dowodził 62. Armią. Dowództwo sowieckie powoływało się przy tym na ojca rewolucji październikowej,
cytując jego słowa: „Ci, którzy nie pomagają Armii Czerwonej w każdy możliwy
sposób, którzy nie wspierają jej porządku i dyscypliny, są zdrajcami, których trzeba bez pardonu
zabijać". Jak rygorystycznie ta wskazówka była realizowana w Stalingradzie, przekonali się na
własnej skórze żołnierze i cywile, mężczyźni, kobiety - a nawet dzieci. W trakcie walk niemieccy
żołnierze wykorzystywali rosyjskich chłopców i dziewczęta, aby bez ryzyka strat własnych
zaopatrywać się w wodę. Zapłatą za napełnienie manierki świeżą wodą z Wołgi na tyłach Armii
Czerwonej była kromka chleba. Wielu żołnierzy sowieckich reagowało brutalnie, zabijając dzieci
biegające na posyłki dla nieprzyjaciela. „Aktywne wspieranie wroga" - tak brzmiało oskarżenie, a
sprawca był niezwłocznie karany śmiercią. Często nawet udzielanie aktywnej pomocy nie było konieczne:
także ten, kto tylko chciał się znaleźć w bezpiecznym miejscu, musiał się liczyć z sankcjami,
jeśli uciekał w niewłaściwym kierunku. Niemiecki podoficer Hans Urban widział, jaki był los kobiet
rosyjskich uciekających z terenu bezpośrednich walk za pobliskie linie niemieckie: „Rosjanie
bezwzględnie zabijali je seriami z karabinów maszynowych".
W końcu jednak także sowieckie dowództwo musiało zrozumieć, że ewakuacji nie da się na dalszą
metę uniknąć. Straty wśród ludności cywilnej były za wysokie. Po długim wahaniu obrońcy
postanowili ewakuować płonące miasto. Ale ucieczka przez Wołgę była już co
najmniej równie niebezpieczna, jak pozostanie w Stalingradzie. Nie było żadnego mostu przez rzekę,
promów brakowało. Ocalałe parowce były wykorzystywane do transportu licznych rannych i chorych.
Stare łodzie, które miały przewozić dzieci, kobiety i starców przez szeroką rzekę na bezpieczny
wschodni brzeg, były bezbronnym łupem niemieckich ataków z powietrza i artylerii strzelającej ze
wzgórz nad miastem. Przepełnione barki nazywano popularnie „kanonier-kami" ze względu na
skierowany na nie stały ostrzał Niemców. Załogi byle jak naprawiały szkody, aby niezwłocznie móc
wrócić na drugi brzeg, ratować kolejnych ludzi przed śmiercią.
Mimo wszystko udało się przewieźć za rzekę w bezpieczne miejsce prawie 300 000 kobiet, dzieci,
starców i rannych. Jednak cywile opuszczali miasto nie tylko w kierunku wschodnim, ale także zachodnim,
dokąd ciągnęli mniejszymi i większymi kolumnami od początku października do połowy
listopada. Sami Niemcy również brali udział w tej „ewakuacji" Stalingradu - co prawda, na swój
sposób. Kto z mieszkańców nie miał innej drogi jak na zachód, padał ofiarą niemieckich łapanek - jak
żądał Hitler już 2 września, rozkazując opróżnić Stalingrad z cywilów. Oddziały specjalne
(Sonderkommando), towarzyszące całej wyprawie Wehrmachtu do Rosji, szły wprawdzie także za 6.
Armią aż do bram Stalingradu, ale w obliczu gwałtownych walk w mieście w końcu września szybko
się wycofały ze strefy bezpośredniego zagrożenia i na żołnierzy Wehrmachtu spadło zadanie
poszukiwania kryjących się
w ruinach pozostałych jeszcze przy życiu cywilów. „Musieliśmy ich wtedy rozstrzeliwać - relacjonuje
Wunderlich, opisując jednocześnie sposób uniknięcia dylematu strzelania do bezbronnych cywilów. -
Kiedy przyszła kolej na mnie, puściłem tamtego wolno. Powiedziałem sobie: w końcu przez niego
wojny nie przegramy".
Tylko nieliczni mieli tyle szczęścia. Cywile schwytani w czasie łapanek w Stalingradzie musieli
wyruszyć w drogę na zachód - do obozów, które nie zasługiwały na tę nazwę. Był to przeważnie tylko
teren ogrodzony drutem kolczastym, bez budynków, bez ujęć wody, bez regularnego zaopatrzenia - a
za to ze strażnikami, którzy aż nazbyt często znęcali się nad swoimi ofiarami, jak tylko mogli. Niemcy
pozostawiali tę „robotę" swoim oddziałom pomocniczym. Przeważnie byli to Ukraińcy, wykolejeńcy,
nacjonaliści z konserwatywnej prawicy, którzy w niemieckich mundurach wyładowywali swoją nienawiść
do wszystkiego co rosyjskie, komunistyczne albo w ogóle podejrzane. Według sowieckich
ocen w czasie bitwy pod Stalingradem miało zostać wywleczonych z miasta około 60 000 cywilów.
Mieszkańcy pozostali w mieście pomagali w obronie nie tylko przez budowę barykad, rowów
przeciwczołgowych i zapór na ulicach. Nie mniejsze znaczenie miało podtrzymywanie produkcji
przemysłowej. Hitler chciał wyeliminować Stalingrad jako metropolię przemysłu zbrojeniowego - a
tymczasem produkcja toczyła się dalej.
Choć naloty niemieckie sprawiały, że praca w wielkich zakładach stawała się niebezpieczna dla życia,
a część obiektów produkcyjnych uległa zniszczeniu, to produkcja amunicji w fabrykach Stalingradu w
początkowej fazie walk o miasto wzrosła w dwójnasób. Czołg za czołgiem wyjeżdżał z dawnej fabryki
traktorów im. Dzierżyńskiego, funkcjonowała też masowa produkcja koktaili Mołotowa. Biały fosfor i
siarka, rozpuszczone w dwutlenku siarki, tworzyły wybuchową mieszaninę, która po rozbiciu butelki
natychmiast samoczynnie zapalała się w powietrzu. Produkcja tej mieszaniny, wypróbowana od czasu
wojny rosyjsko-fińskiej, była w Stalingradzie dalej udoskonalana. W fabrykach, z których wkrótce
zostały już tylko same mury, kobiety zastępowały mężczyzn, potrzebnych do walki zbrojnej. Młode
dziewczyny pełniły służbę sanitariuszek; młodociani komsomolcy, prawie jeszcze dzieci, trafiali do
walczących wojsk; cywile służyli w obronie cywilnej albo wstępowali od razu do regularnej armii.
Udział dzieci żołnierzy w walce po stronie Armii Czerwonej potęgował nieludzki charakter walk,
czego świadkiem był żołnierz piechoty Karl Peter: „W czasie walk o silos zbożowy zauważyłem 13-
letniego chłopca, który instruował strzelca karabinu maszynowego i pokazywał mu nasze pozycje.
Sierżant zawołał do mnie: Karl, ten jest mój!». Kiedy chłopiec znowu przechodził obok, chwycił go za
czuprynę i strzelił mu z pistoletu w tył głowy. Podobny los spotkał starą kobietę, która nas chyba na
bieżąco wydawała. Nie było litości. Własna skóra była w tych momentach najważniejsza".
„Każdy żołnierz twierdzą" - zwięzły rozkaz, który wydał generał porucznik Czujkow, kiedy 10
września otrzymał od STAWKI naczelne dowództwo nad 62. Armią, dotyczył nie tylko członków
Armii Czerwonej. Zasady tej trzymali się też liczni cywile płci obojga, z wszystkich grup wiekowych.
Czy motywem była miłość ojczyzny, poczucie obowiązku, czy strach przed własnymi dowódcami -
determinacja sowieckich obrońców rosła z każdym metrem, o jaki Niemcy zbliżali się do miasta. Jego
mieszkańcy pojęli, że Wołga jest decydującą linią obrony.