Późna godzina

IWAN BUNIN PÓŹNA GODZINA Wydawnictwo Sic! Warszawa 2012 Spis treści Karta redakcyjna Słowo od tłumacza Projekt okładki i stron tytułowych: JACEK STASZEWSKI Redakcja i korekta: Zespół Na okładce wykorzystano obraz Aleksandra Michajłowicza Gierasimowa (1881-1963) pt. Posle dożdia (1935), ze zbiorów Galerii Trietiakowskiej w Moskwie Skład i łamanie: Studio Artix, Jacek Malik Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Copyright (C) by Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2012 Copyright (C) for the selection, the Polish translation and commentaries by Renata Lis & Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2012 ISBN 978-83-61967-43-9 Wydawnictwo Sic! ul. Chełmska 27 lok. 23 00-724 Warszawa tel. (+48 22) 840 07 53 e-mail: Konwersja: eLitera Patronat medialny: SŁOWO OD TŁUMACZA W zbiorze Późna godzina połączyłam różne gatunkowo utwory Iwana Bunina. Książkę otwiera czternaście opowiadań z tomu Ciemne aleje, w tym trzy pomijane z przyczyn obyczajowych w większości wydań rosyjskich oraz we wszystkich wyborach polskich: Gość, Pani Klara i Żelazna Sierść. Te trzy teksty czytelnik polski przeczyta więc po raz pierwszy, z pozostałymi będzie miał sposobność zapoznać się w nowych tłumaczeniach, dopełnionych objaśnieniami, które - razem z Kalendarium - umieściłam na końcu książki. Sam Bunin cenił Ciemne aleje niezwykle wysoko, a Czysty poniedziałek uważał nawet za swoje największe arcydzieło. Zaraz po wyborze z Ciemnych alej następują Nieszczęsne dni - dziennik pisany w Moskwie od 1 stycznia do 24 marca 1918 i w Odessie od 12 kwietnia do 20 czerwca 1919 roku (starego stylu), a więc w pierwszych latach rosyjskiej wojny domowej. Takie zestawienie może dziwić, jednak w moim przekonaniu Nieszczęsne dni - arcydzieło samo w sobie (podobnie jak Mój wiek Wata), poruszające dzisiaj nie mniej niż dawniej, o ile nie bardziej - jest swego rodzaju kluczem do emigracyjnej twórczości Bunina. Właśnie w tym dzienniku widać wyraźnie, jak zagłada Rosji po roku 1917 staje się mitem założycielskim - czy raczej założycielską katastrofą - dojrzałej twórczości pisarza, jak za jej sprawą odkrywa on swoje miejsce w literaturze rosyjskiej, swoje powołanie. ,,Tak, jestem ostatnim, który tak głęboko czuje tę przeszłość, czasy naszych ojców i dziadó" - napisze o sobie w Odessie w roku 1919. W rzeczywistości Bunin pisał Nieszczęsne dni znacznie dłużej - aż do swojej ucieczki z Odessy w styczniu 1920 roku. Jednak zmuszony chować te ,,kontrrewolucyjne" notatki przed bolszewikami - chętnie by go rozstrzelali już za same małe litery, którymi zapisywał nazwy ich wiekopomnych instytucji i organizacji - znacznej ich części nie zdołał odnaleźć, kiedy uciekał. Podsumujmy: to, czym dysponujemy, to zapiski z opanowanej przez bolszewików Moskwy i następnie z Odessy - z okresu, kiedy kontrolę nad miastem przejęli już czerwoni. Nie mamy natomiast notatek z przeprawy pisarza z Moskwy do Odessy i z pierwszego okresu jego pobytu w tym mieście, kiedy władzę sprawowały tam jeszcze rozmaite siły antybolszewickie (Bunin wtedy niczego nie zapisywał), a także z drugiej połowy roku 1919 (właśnie te notatki zaginęły). O ile mi wiadomo, w Odessie (z przyczyn na ogół politycznych) nie prowadzi się poszukiwań tych zaginionych kartek, na których Bunin opisał wejście do miasta Armii Ochotniczej pod dowództwem generała Denikina latem roku 1919 i swoje z nim spotkanie, a także zdarzenia bezpośrednio poprzedzające emigrację, związane z nieudaną wyprawą Denikina na Moskwę i utratą przez białych Ukrainy. Zwięzłą chronologię tego okresu przedstawiłam w Kalendarium, pewne informacje dotyczące działań wojskowych w tym rejonie zawarłam także w Objaśnieniach, po dalsze szczegóły odsyłam jednak do literatury przedmiotu. Mój przekład dziennika moskiewsko-odeskiego różni się od poprzedniego tłumaczenia (autorstwa pani Janiny Kornel) tytułem (racje przemawiające za tytułem Nieszczęsne dni przedstawiłam w Objaśnieniach), lecz przede wszystkim stylem (zależało mi, aby Bunin brzmiał jak inteligent i dobry pisarz, którym był), a w wielu miejscach także merytorycznie. Największym wyzwaniem nie był dla mnie jednak sam przekład dziennika, lecz przygotowanie do niego objaśnień: przede wszystkim dlatego, że aby były one kompletne i wyczerpujące, powinny zająć co najmniej tyle samo tomów, co Istorija Rossiji s driewniejszych wriemion Sołowjowa - wtedy być może udałoby się naświetlić wszystkie konteksty związane z rosyjską wojną domową i pierwszą wojną światową, wszystkie niuanse biografii wspominanych przez Bunina ludzi oraz ten fatalny splot wydarzeń z historii rosyjskiej, który zdaniem pisarza umożliwił katastrofalne zwycięstwo bolszewików. Ponieważ z wielu oczywistych względów takie maksymalistyczne rozwiązanie nie było możliwe, zdecydowałam się na objaśnienia, które pozwolą czytelnikowi dość swobodnie czytać Nieszczęsne dni, podpowiadając mu jednocześnie, gdzie może szukać dalszych informacji, jeżeli jakaś sprawa szczególnie go zainteresuje. Przygotowane przeze mnie objaśnienia są zresztą i tak znacznie obszerniejsze i niejednokrotnie ściślejsze niż w przekładzie poprzednim. Początkowo planowałam zakończyć Późną godzinę przemową Bunina z roku 1924 pt. Misja emigracji rosyjskiej, jednak ostatecznie jej miejsce zajęło napisane w roku 1921 w Paryżu opowiadanie Koniec - opublikowane dotąd w Polsce tylko raz, w roku 1986 (bez słowa komentarza), rzadko przedrukowywane również w Rosji. Autor przetwarza w nim literacko okoliczności swojej ucieczki z Odessy, puentując zarazem jeden z najważniejszych i może najbardziej przejmujący wątek Nieszczęsnych dni - ten, w którym stara się zajrzeć w karty losu i odkryć, czym jest to coś koszmarnego, w czym przyszło mu żyć, i dokąd to coś prowadzi - całą Rosję i jego samego: nieumiejącego istnieć bez niej pisarza. I w tym miejscu właściwie należałoby rozpocząć lekturę od początku - po Końcu wrócić do opowiadań z Ciemnych alej. W każdym razie ja, komponując ten tom, taki sposób czytania założyłam jako idealny. Renata Lis W Warszawie, 26 listopada 2012 Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki