Itinerarium

vo w Rawennie (pocz. VI w.), św. Eufrazjusza w Porec u (1. poł. VI w.) czy Santa Maria Antiqua w Rzymie (VII/VIII w.). Nawiązywała ona być może także do jeszcze odleglejszych w czasie wzorców, bowiem najstarsze wyobrażenia Marii - Matki na Zachodzie pojawiły się w katakumbach i powstały w czasach jeszcze przed Edyktem Mediolańskim (313 r.), legalizującym chrześcijaństwo w Cesarstwie Rzymskim. Le-Puy-en-Velay, panorama miasta z zespołem katedralnym W odróżnieniu od bizantyńskich Madonn, nowe wizerunki powstałe na Zachodzie na przełomie I i II tysiąclecia po Chr. miały formę trójwymiarowych rzeźb, a nie ikon, fresków czy mozaik, i pojawiły się przede wszystkim na obszarach nie objętych dominacją polityczną i kulturową Bizancjum. Stanowiły jednak dokładny odpowiednik bizantyńskich ikon typu Hodegetria, których kult, obok innych typów przedstawień maryjnych jak Eleusis i Platytera, rozwijał się wtedy intensywnie po przezwyciężonym niedawno ikonoklazmie. Jak się sądzi, figury były używane w trakcie procesji, w związku z nowym typem obrzędowości masowej, który wtedy upowszechniał się w świecie zachodnim. Ważną cechą charakterystyczną dla religijnej roli przedstawień maryjnych, zarówno na Wschodzie jak i na Zachodzie, było przypisywanie im niekiedy ,,cudownego pochodzenia", wzorem takich sławnych wizerunków Chrystusa Acheiropoeitos jak obrazy z Edessy, Kamulii w Kapadocji oraz z kaplicy Santa Sanctorum na Lateranie. Wiązało się to z chęcią wzmocnienia przeciwnych ikonoklazmowi proklamacji II Soboru w Nicei z 787 r., bowiem utrzymywanie, że przynajmniej niektóre wizerunki świętych postaci ,,nie mogły być uczynione ludzką ręką", czyniło bezpodstawnymi zarzuty ikonoklastów o uleganie przez ich czcicieli pogańskiej idolatrii. W konsekwencji pojawiły się opowieści o cudownym pojawianiu się tych wizerunków w różnych miejscach w otaczającej przyrodzie lub przywiezieniu ich ze Wschodu, gdzie miały być rezultatem bezpośredniego kontaktu z Obliczem Pańskim, jak Mandylion z Edessy, lub zostać stworzone przez ludzi, działających pod wpływem natchnienia Boskiego, co odnosiło się przede wszystkim do ewangelisty św. Łukasza. Le-Puy-en-Velay, fasada katedry W ciągu kilku następnych wieków kult maryjny uległ przemianom, a wraz z nim zmieniły istotnie swoją formę wizerunki Madonny. Szczególnie istotny był wiek XII, w którym pod wpływem takich wielkich postaci zachodniego chrześcijaństwa jak Anzelm z Canterbury i św. Bernard z Clairvaux oraz coraz szerszego oddziaływania duchowości cysterskiej, zwracano coraz większą uwagę na Marię w sferze teologii, obrzędowości i sztuki. Typowym przedstawieniem maryjnym owych czasów stała się scena Jej ukoronowania, znana z tak wielu portali katedr gotyckich. Były to czasy, kiedy ponownie, po dobie tworzenia dogmatów o unii hipostatycznej w osobie Bogoczłowieka - Jezusa Chrystusa w III-IV w. po Chr., głębiej uzmysławiano sobie tajemnicę Wcielenia i zwracano coraz większą uwagę na ludzki, obok Boskiego, wymiar Zbawiciela. W ramach tego nowego klimatu duchowego wizerunki Marii z Dzieciątkiem coraz częściej, tak jak niegdyś w późnoantycznym malarstwie katakumb, zaczęły nabierać charakteru Macierzyństwa w całym swoim doczesnym wymiarze i sentymentalnej czułości, tracąc hieratyczność i transcendentną siłę oddziaływania romańskich Matek Boskich w Majestacie. Gotyckie Madonny, wdzięcznie przechylone w stojącej postawie, uśmiechające się do naturalistycznie przedstawionego Dzieciątka trzymanego na ramieniu były tak odległe od swoich nadludzkich poprzedniczek, jak rozświetlona przez barwne witraże gotycka katedra w całej swojej strzelistej radości od skomponowanej z przestrzennych modułów świątyni romańskiej z przyciemnioną, skłaniającą do wewnętrznej kontemplacji atmosferą. Fenomen romańskich Czarnych Madonn trzeba właśnie rozpatrywać w kontekście atmosfery właściwej tej epoce, odwołującej się do boskości jako tajemniczej potęgi przejawiającej się w groźnej, przekraczającej wymiar ludzki, naturze. Jak zauważył Andre Malraux w swoim dziele ,,Le musée imaginaire de la sculpture mondiale": ,,Świętość Czarnych Madonn jest z kamiennej krypty, a nie bazyliki ze złota" i oznacza to tajemniczą więź z ziemią i skałą, podłożem chtonicznych mocy. Faktycznie większość z tych Madonn umieszczona była w podziemnych kryptach lub niskich kapliczkach, organicznie wrośniętych w okoliczną naturę, a kolor czarny stanowił być może wyraz ich więzi z pierwotną materią. Zarówno właściwe dla tradycji grecko-rzymskiej Demeter i Persefona czy Artemida-Diana, jak wchłonięta i przetransformowana przez tę kulturę egipska bogini Izyda oraz liczne boginie celtyckie, jak Rigantona, Brigantia czy Belisama stanowią pierwotne odniesienia religijno-mitologiczne, które mogły ujawnić się w procesie formow