Vetle Lid Larssen
Vardo revisited
Po dziesięciu latach wracam do Vardø samolotem. Mały Dash 8 wdrapał się na dziesięć tysięcy stóp i kołysze się na wietrze. Pod prawym skrzydłem widać kraniec Europy. Ostra, ciemna wstęga, o którą rozbija się Morze Arktyczne. Mam napisać artykuł o piekle do czasopisma literackiego. Jak większość czasopism literackich również i to jest sekciarskie, pozbawione poczucia humoru i bezgranicznie nudne. Ale gdy chce się zdobywać nagrody literackie, należy obracać się w odpowiednich kręgach. Miałem nadzieję, że będę mógł dosypać garść świeżych obserwacji, które uczyniłyby mój artykuł zabawnym i oryginalnym. Przed dziesięcioma laty pewien stary geolog opowiedział mi, że według podań zejście do piekła znajdowało się właśnie tutaj, na najbardziej wysuniętym na wschód skraju Skandynawii. Wówczas interesowało mnie wiele rzeczy, ale bynajmniej nie piekło. Kobieta. Więcej nie warto na ten temat mówić. Czym jest dziesięć lat? Niczym. Żartem. Wszystko jest jak dawniej.
Oto i Vardø. Pode mną, niczym małe wykrzywione koło, pojawia się wyspa. Ciemny punkt oddzielony od stałego lądu, jakby kontynent wypluł Vardø do morza. Wyspa. Miasto. To jest koniec Europy, dalej na północ nie można już dotrzeć. Ani na wschód. Oto jest Ultima Thule. Najbardziej wysunięty punkt. Miasto, które doświadczało wszystkiego, kaprysów pogody, wojny, samotności, przez siedemset lat. Daleko w dole, w oślepiającym czerwcowym świetle, pojawiają się kwadratowe domki, wieża kościelna, port. Nie, dziesięć lat jest niczym. Ale istnieje różnica między podróżą a powrotem.
Kopuła nieba z błękitnego, przejrzystego światła. Ciemnoszare morze, które rozciąga się na wszystkie strony. Ostry wiatr wiejący znad tundry niesie z sobą słodkawy zapach bażyny i chrobotka. Jestem jedynym, który tu wysiada. Na lotnisku wisi zdjęcie kandydata na premiera z partii socjaldemokratycznej: `Zapraszamy. Spotkanie z kandydatem na premiera. Poniedziałek, godzina 19:00. W hotelu`. Kieruję wzrok nad zatokę, na wyspę po drugiej stronie. Stąd Vardø wygląda jak ogromny szkier. Długi, płaski grzbiet ledwie wystaje ponad wodę i daje przestrzeń miasteczku, które kuli się w sobie, niespokojne; ze wszystkich siů trzyma sić ziemi, jakby baůo sić, ýe lada chwila spadnie. Zaledwie kilka kilometrów kwadratowych - i to wszystko - ze wszystkich stron nadgryzane przez morze. Pachnie morzem. Cuchnie morzem. Powietrze jest przesycone solŕ. Tutaj wszystko staje sić maůe. Nawet marzenia o przeszůoúci i przyszůoúci wydajŕ sić malutkie i bezradne wobec tego ogromnego wszechúwiata z morza i wiatru. W gůćbi lŕdu pasŕ sić stada reniferów. Zwierzćta sŕ równie wynćdzniaůe jak tutejsza ziemia i podnoszŕ gůowy, gdy samolot ponownie podrywa sić do lotu.
Opuszczone. Dziewięćset trzydzieści kilometrów do najbliższego dużego miasta.
Taksówka zbliża się do lotniska; biała ruchoma plama na tle brunatno-zielonego, nagiego krajobrazu gór. Na wschodzie czarne rosyjskie skały opadają ku morzu. Nie tylko Europa ma swój kres w tej rozrzedzonej mgle, ale i cały świat. Od tego punktu jest dwa tysiące kilometrów w prostej linii do Bieguna Północnego. Lód, zimno i ciemność. Słońca nie ma przez dwa miesiące w roku. A kiedy wreszcie wróci, mści się srogo; białe, diabelskie oko wisi na niebie i wypala w sercach szaleństwo, upojenie i szczęście. Ludzie tu, na północy, mają wspaniałe poczucie humoru, są otwarci i pozbawieni przesądów. Nauczyli się patrzeć z dystansem na świat - i na siebie. Dziesięć lat temu. Czy nie spędziłem najlepszych dni w moim życiu na tej anorektycznej wyspie? Kobieta dawno już została zapomniana, nie pamiętam nawet jej imienia, ale ludzie, światło, ta dziwaczna euforia - i stary geolog, ogorzały od wiatru i niepogody, który opowiedział mi o zejściu do piekła: wąskim przejściu w warstwach mułowca i piaskowca, szczelinie o głębokości dwustu metrów - jak twierdził - otchłani z późnego prekambru, której dna nikt jeszcze nie zbadał. Surowe i nieznane. Obraz życia na tych wybrzeżach. Lasciate ogni speranza, voi ch entrate. „Musisz pamiętać”, mówił geolog, „że jest coś osobliwego w Vardø”. Tak, jest coś osobliwego w Vardø. Dziesięć lat temu przypłynąłem tu promem. Wśród pasażerów była znana osobistość. W Vardø czekała orkiestra dęta i port pełen był ludzi. Jeden z wielkich synów Vardø wracał do domu. Nigdy nie dowiedziałem się, kim był. Być może nawet sami mieszkańcy tego nie wiedzieli. Ale to wystarczyło jako pretekst do świętowania. Święto trwało trzy dni.
W tym samym momencie, gdy taksówka wyjeżdża z podmorskiego tunelu łączącego miasto Vardø ze stałym lądem, wiem, że wróciłem. Tych dziesięć lat nie istnieje. Przede mną ratusz, ze swą szarą wieżą w kształcie głowy cukru, jak dawniej. Szkoła, jak dawniej. Elektrohjørnet, przystań, falochron, który chroni Vardø przed zatopieniem. Wszystko po staremu. Krzyki mew, ulice, basen portowy, wrażenie przebywania w scenografii teatru lalkowego: to szczęście móc wrócić i zastać miejsce niezmienionym. Zmiany to coś, czego życzymy sobie - i naszym wrogom. Ale w naszych wspomnieniach wszystko powinno pozostaă tak, jak byůo.
I wtedy dostrzegam: budynki niszczeją. Sklepy są pozamykane. Ulice opustoszałe. Wzdłuż przystani, gdzie jeszcze dziesięć lat temu widać było łodzie, ludzi, rozładunek i załadunek towarów, nie ma żadnego ruchu, nic się nie dzieje. Na przewodzie elektrycznym przed kościołem dynda na wietrze para butów. Szyld reklamujący suszarki do włosów leży przewrócony. Główna ulica cała jest podziurawiona. Nie widać ani jednego samochodu. Stara kobieta w oknie bacznie obserwuje taksówkę. Za płotem z desek szczeka pies. Ale gdzie się podziali ludzie? Wygląda, jakby wszyscy mieszkańcy uciekli stąd pięć minut temu. Na słupie wisi zdjęcie kandydata na premiera. Dwie mewy skrzeczą na dachu. Jest środek dnia.
Vardø jest stolicą mitów. Nie tylko zejście do piekła znajdowało się, według podań, nieopodal miasta - za lotniskiem leży góra Domen, która przez wieki była ponoć ulubionym miejscem sabatów czarownic. Ludzkie pragnienie odkrywania nieznanych miejsc, duch zdobywcy i marzenia często gościły w tym najbardziej wysuniętym na wschód mieście Skandynawii. Począwszy od Pyteasza z Massalii i jego wizji Ultima Thule - znajdującym się sześć dni żeglugi na północ od Anglii - zawartej w jego zaginionym dziele O oceanie z 330 roku p.n.e., geografowie, odkrywcy, badacze i królowie pragnęli zdobyć te bezlitosne wybrzeża. Tędy w IX wieku, w drodze do Morza Białego, żeglował w swej otwartej łodzi podróżnik i poszukiwacz przygód Ottar. Tędy siedemset lat później podążał Wilhelm Barents w poszukiwaniu morskiego przejścia północnego do Azji. Tutaj w 1769 roku przybył królewski i cesarski nadworny astronom, ojciec Maksymilian Hell, aby przeprowadzić obserwacje astronomiczne. I stąd właśnie w 1893 roku wyruszył na swą słynną wyprawę na Biegun Północny wielki humanista Fridtjof Nansen - wyprawę, która zaprowadziła go na północ dalej, niż ktokolwiek inny zdołał dotrzeć - po czym zmuszony był zimować trzy lata w lodzie i śniegu. Tak, któż nie śnił o wielkiej, czystej, zimnej Północy? Pliniusz, Pope, Shelley, Brontë. Grecy wierzyli, że to właśnie w tych arktycznych stronach żył szczęśliwy lud hiperborejczyków - krzepkich i beztroskich - ponoć tutaj Nietzsche znalazł wzór dla swego nadczłowieka. Ten, kto ląduje tu w XXI wieku w poszukiwaniu wspomnień, nie wątpi nawet przez chwilę, że znalazł się na prowincji. Najbardziej prowincjonalnej z prowincji, która jednocześnie jest najlepiej opisaną, najbardziej mityczną i najmniej peryferyjną z nich wszystkich
Ile prowincji odwiedzanych jest przez kandydata na premiera? To nie tylko wybudowany niedawno radar na szczycie góry nad Vardø, mający rzekomo łączność ze Stanami Zjednoczonymi, jest tego przyczyną. Przyczyną są prawdopodobnie również potencjalne złoża ropy i gazu w Morzu Barentsa, których ewentualne odkrycie przyczyniůoby sić do uczynienia narodu norweskiego, z jego niewyobraýalnym bogactwem, jeszcze bogatszym. Nie bez znaczenia jest teý bliskoúă rosyjskiego kontynentu, który leýy zaledwie kilka kroków dalej na wschód.
Geolog miał rację. W Vardø zawsze było coś osobliwego. W wyobrażeniach Norwegów z południa kraju ten obszar, ze swym ekstremalnym klimatem, beznadziejnymi szlakami komunikacyjnymi oraz klnącymi mieszkańcami, których jeszcze całkiem niedawno uważano za ludzi niższej kategorii, jawiů sić jak samo piekůo. Gdyby opisywaă piekůo nie w kategoriach ontologicznych, ale geograficznych, znajdywaůoby sić ono wůaúnie tutaj. To ze úredniowiecza wywodzi sić legenda o istnieniu otworu w ziemi, leýŕcego 70 stopni na póůnoc i 31 stopni na wschód. Tak, niektórzy przekonani sŕ o istnieniu staronordyckich ęródeů, wedůug których zejúcie do Hèl - Eljudnir - znajdowało się w tej smaganej wiatrami okolicy. „Pokażę ci, gdzie dokładnie leży”, obiecywał geolog dziesięć lat temu. „Być może to działalność fal morskich podczas ostatniego zlodowacenia wydrążyła otwór”, powiedział. „Albo pionowe ruchy skorupy ziemskiej sprzed kilku tysięcy lat. Albo nieznane siły sześćset milionów lat temu, zanim powstało życie. Geologowie nie są co do tego zgodni” To tak samo jak z zorzą polarną. Wydaje nam się, że mamy naukowe wytłumaczenie tego zjawiska, ale tak naprawdę jest na odwrót.
Tak, mity i nauka przeplatają się ze sobą. Chodzi w każdym razie o podziemną grotę, ogromną i mroczną. Bez dna, jak twierdzą niektórzy. Górska szczelina prowadzi w głąb groty. Zawsze kojarzono ją z siłami nieczystymi. W 1564 roku pewien pastor luterański obliczył, że w zwykły dzień z tejże czeluści wychodziły 2 665 866 746 664 małe diabły.
Jest coś pociągającego w Vardø. Podczas niekończących się zimowych miesięcy to tu pali się ostatnie światło w Europie, potem jest już tylko wielka nicość Badania naukowe, rozwój komunikacji, topnienie lodowców na biegunie nie były w stanie zmienić zadziwiającego faktu, że Vardø jest nie tylko obszarem geograficznym, ale i fragmentem duszy, metafizyczną strefą graniczną, gdzie znajdzie się miejsce dla Boga i diabłów, piękna i brutalności, pamięci i wiecznego zapomnienia.
Jestem jedynym gościem w hotelu. Prostokątne pudło wciśnięte w piasek plaży. Z okna mam widok na opuszczony port, kilka łodzi rybackich, porozrzucanych wokoło, żółte i czerwone domy po drugiej stronie portu. Nie widziałem jeszcze nikogo oprócz kobiety w oknie, taksówkarza i recepcjonisty. „Gdzie się podziali wszyscy ludzie?”, pytam w recepcji, zostawiając klucz przed wyjściem z hotelu. Recepcjonista patrzy na mnie i uśmiecha się dziwnie, tak jakbym znał odpowiedź na własne pytanie.
Kilkaset metrów dalej wzdłuż ulicy jest knajpka „Nordpolen”. Tutaj w każde czwartkowe popołudnie geolog organizował spotkania dla grona zainteresowanych i przypadkowych słuchaczy.
W jaki sposób geolog skończył w Vardø? Powodem była jego słabość do różnych typów skał, zagadnień związanych z powstawaniem jaskiń i do kobiety rzecz jasna, o kościach policzkowych tak wydatnych, że mógłby na nich wieszać swoje młoteczki.
„Najstarsza karczma północnej Norwegii”, głosi szyld. Wchodzę do środka. Nie ma nikogo. Naciskam dzwonek. Wreszcie pojawia się mężczyzna. To recepcjonista z hotelu. Zamawiam kanapkę i udaję, że wszystko w porządku. On również. Zastanawiam się, czy nie zapytać go raz jeszcze, gdzie się podziali wszyscy ludzie, ale ponieważ nie udzielił mi odpowiedzi na to pytanie jako recepcjonista, to jako karczmarz raczej na nie nie odpowie. Wymieniam nazwisko geologa. Wzrusza ramionami. „Gdzie będzie mieszkał kandydat na premiera podczas wizyty w Vardø?”, pytam. Coś przecież muszę powiedzieć. „Będzie mieszkał w hotelu”, odpowiada mężczyzna.
Chwilę później wychodzę.
Rodzajów upadku jest równie wiele co miejsc. Wędrowałem po Wenecji i słyszałem za moimi plecami Skandynawów poruszonych widokiem, wedle ich opinii, miasta popadającego w ruinę. Ale różnica miedzy patyną a rozkładem jest mniej więcej taka jak między pięćdziesięciolatkiem a wypchanymi zwłokami. Patyna zawsze miała swoich zwolenników i obrońców w historii duchowości europejskiej. Nie tylko romantycy czcili to, co porośnięte mchem i roślinnością, zniszczone, organiczne. Czas sam w sobie zawsze miał wartość. Fakt, że jakaś rzecz była stara, nadawał jej szczególną jakość. Dzieło, budowla, człowiek miały swoją wartość i dodatkowo wartość, jaką nadawał im czas. Dzieło sztuki szlachetniało z upływem czasu, wchłaniało go i stawało się jeszcze piękniejsze, przyciemnione, wyblakłe. Do chwili, gdy dobrobyt umożliwił Europejczykowi odnowić i wyremontować świat. Wieki zostały starte z obrazów i budynków. Pojawiły się detale. Ale dusza się ukryła. Renesansowe pałace nabrały wyglądu udekorowanych tortów. Freski Michała Anioła przekształciły się w Kaczora Donalda.
Ale Vardø nie odnowił nikt. Dziesięć lat temu Vardø było jeszcze uroczym miastem. Zaniedbane przetwórnie ryb, domki z bladymi resztkami farby na ścianach, lekko przekrzywione sklepiki, tak, nawet w ludziach tlił się zawzięty, przytłumiony, przygaszony żar. Zrośnięci byli z morzem i czasem. A teraz: wytůuczone szyby wzdůuý gůównej ulicy. Otwarte drzwi, które trzaskajŕ na wietrze. Zerwany dach, zburzone úciany. I tuý obok starannie pomalowany dom z ogrodzeniem i ýywopůotem, tak jakby metastaza upadku rozprzestrzeniaůa sić w tym maůym miasteczku chaotycznie, bez wyraęnego planu.
Sklepy i zakłady usługowe, które dziesięć lat temu pełne były życia, dziś wpatrują się pustymi oczami w przechodniów. Nawet handlarze z Azji dali za wygraną. To śmierć podgryza kości Vardø.
Po kilku godzinach mam pełen obraz sytuacji: w ciągu dziesięciu lat liczba mieszkańców z trzech tysięcy spadła do dwóch tysięcy. Czterysta miejsc pracy w przemyśle rybnym zredukowano do ośmiu. Biuro pośrednictwa pracy zostało zamknięte, urząd podatkowy - zamknięty, sąd powiatowy - zamknięty, kancelaria notarialna - zamknięta, urząd celny - zamknięty, bezrobocie najwyższe w Norwegii i trzy razy więcej ludzi na zasiłku niż w pozostałej części kraju.
W czym mogą pomóc nowe osiedla domków na wzgórzu, ze swymi ozdobnymi żywopłotami i świeżo malowanymi ścianami? Najbardziej północny punkt Skandynawii jest siedzibą zwątpienia. Miasto jest ruiną in spe, Pompejami przed wybuchem wulkanu, przyszłym domem dla duchów i zapomnianych. A może wciąż jest czas, by ratować Vardø?
Ludzie zamieszkiwali te obszary przez pięć tysięcy lat. Przetrwali zimno, noce polarne, ciemne morze, izolację i choroby. Bez technologicznych nowinek, Unii Europejskiej, dobrych połączeń komunikacyjnych i przy braku rozrywek innych niż seks i suszone ryby wytrzymali całe stulecia. Przeżyli powstanie i rozwój nowoczesnej Norwegii. Przez tysiąc lat mieszkańcy tego miejsca byli oczerniani, dyskryminowani, notorycznie ignorowani i zapominani. Ale przetrwali. Przetrwali wszystko. Aż nadeszła socjaldemokracja i liberalizm rynkowy.
Również w Norwegii socjaldemokracja i liberalizm rynkowy stały po przeciwnych stronach. Każde z nich znajdowało się na swoim skrzydle politycznym, wspierane przez odpowiednią warstwę społeczną i aż do końca zeszłego wieku toczyły ze sobą pełną wzajemnej nienawiści walkę. I nagle wzięły ślub. To było małżeństwo równie zaskakujące, jak gdyby córka armatora nagle przyprowadziła do domu bezrobotnego hydraulika. Powstała unia nie do pobicia. Dzieci nosiły imiona Komercjalizm, Centralizacja i Chciwość Ale nikt nie ma odwagi przyznać, że poszło tak źle: Vardø ma wszak jeszcze znaczenie strategiczne. To ostatni przyczółek przed Rosją. Coś przecież można by tu utrzymać, budkę z kiełbaskami albo stację meteorologiczną?
Już czas, by przyjechał kandydat na premiera. To zdolny polityk. Młody. Przystojny. Potrafiący słuchać. Jest człowiekiem. Ale cóż może uczynić człowiek wobec czasu, historii, prastarych i bezlitosnych sił, oraz zwolenników postępu we własnej partii? Sześćdziesiąt pięć procent mieszkańców Vardø nadal głosuje na to ugrupowanie. To jakby całować swego mordercę, mówią niektórzy. Inni mówią: pozostałe partie są jeszcze gorsze. W hotelu nic nie wskazuje, by recepcjonista czynił jakieś przygotowania do tej szczególnej wizyty. Pozostało jeszcze kilka dni, a poza tym co za różnica: jeden kandydat na premiera w tę czy w tamtą, to w końcu człowiek jak każdy. W tym mieście wszyscy wiedzą, jak należy obchodzić się z gośćmi honorowymi. Vardø miało wielkich synów na pęczki. Wszyscy wyjechali. Niektórzy wrócili. I zbankrutowali. Na przykład były minister rybołówstwa. Najsłynniejszy syn Vardø. Postawił na jedno: „Produkty niszowe” - określenie ze słownika przyszłości. To dopiero było życie! Przez chwilę. Panowie przechadzali się po niebieskiej przetwórni ryb we wschodniej czćúci portu i gůoúno mówili o Europie. Spluwali dziarsko do morza, na wzór tutejszej ludnoúci, i zaůoýyli klub miůoúników wina.
Teraz nikogo tam nie ma. Tylko wiatr głaszcze belki w dachu i mewy, które uwiły sobie gniazdo pod ciemnymi oknami.
Czasami odczuwa się ulgę, gdy nie trzeba uczestniczyć w cudzym upadku. Jestem tu tylko gościem. Dopiero wylądowałem. Za trzy dni stąd wyjeżdżam. Kiedyś przeżyłem szczęśliwe chwile na tych ulicach. Kupuję mapę w księgarni, ponownie pytam o geologa, którego nikt nie zna, wertuję książkę telefoniczną, nie znajdując jego nazwiska, udaję się na poszukiwania w bocznych uliczkach we wschodniej części miasta: pamiętam jego dom z małą oszkloną werandą. Pamiętam gabinet na parterze, z półkami pełnymi książek i materiałów na temat ruchów tektonicznych, rodzajów skał i piekła. Ponad sto czarownic zostało żywcem spalonych na tych terenach w XVII wieku, zdumiewająco wysoka liczba, ale geolog nie był skłonny łączyć tego faktu z rzekomym istnieniem w tej okolicy zejścia do piekła. Tutaj, znad zjazdu do podmorskiego tunelu, w którym to miejscu niegdyś wznosiły się stosy dla czarownic, dobrze widać szczyt Domen, dokąd wiedźmy latały w noc Walpurgi. W archiwach można odnaleźć wiele świadectw, według których miejscowe kobiety z pewną pomocą przesłuchujących je sędziów przyznawały się do utrzymywania stosunków cielesnych ze „złym” na szczycie góry.
Oto staję przed domem geologa. Poznaję go natychmiast. Weranda wygląda jak dawniej. Ale jest pusto. W oknach ciemno. Szyba w drzwiach wybita. Wspinam się na skrzynię z tyłu domu i zaglądam do środka. W małym salonie stoi mahoniowy barek. Wydaje mi się, że go sobie przypominam. Wszystkie pokoje są puste. Śmieci, brud i ciemne plamy od wilgoci. Pytam człowieka, który przechodzi obok: „Co się stało z tymi, co tu mieszkali?”. „Wyjechali”, odpowiada. „Ale to było wiele lat temu. Znałeś ich?”.
Tylko dwie drogi biegną z Vardø. Jedna prowadzi w lewo. Druga w prawo. Jadąc na lewo, dotrze się do stolicy regionu, Vadsø. Martwe i pozbawione uroku miasteczko, pełne szarych, gnuśnych lokalnych polityków, przesiedleńców z południa kraju, biurokratów i drobnomieszczańskich handlarzy. Miasto bez stylu i czegokolwiek, co by je wyróżniało, miasto dla zachłannych, nieciekawych ludzi, dla tych, którzy chcą, by to miejsce w możliwie jak najkrótszym czasie zaczęło wyglądać jak wszystkie inne: przyszłość. Druga droga prowadzi do Hamningberg: przeszłość. Kiedyś był to jeden z najważniejszych portów rybackich. Teraz miejsce jest wyludnione, opuszczone. Niegdyś zamieszkiwane przez ludzi, którzy wierzyli w przyszłość. Ale przyszłość ich ominęła. Przyszłość powędrowała do Vardø. Tak jak teraz przyszłość Vardø wędruje do Vadsø. Bo przyszłość jest zdradziecka. Nie przychodzi do tego, kto na nią czeka. Nie przychodzi do tego, kto jest sprawiedliwy. Przyszůoúă przychodzi do tego, kto jest przedsićbiorczy, oraz do oszustów i ludzi powierzchownych, przyszůoúă trzyma tylko z najsilniejszymi.
Przyszłość to świnia.
Dlatego nie widać żadnych samochodów na wąskiej drodze do Hamningberg. Droga biegnie niczym wstęga przez rozległy księżycowy krajobraz, ostre kamienie, dzikie góry, głębokie fiordy - gdzie białe piaszczyste plaże lśnią dziewiczo w jaśniejącej nocy. To jakby podróżować przez Dorè owską wizję piekła w ilustrowanym wydaniu Boskiej Komedii. Wszystko jest wyraźne, ostre, ponure. Płaty śniegu zwisają ze zboczy gór i liżą cienką linię drogi koniuszkiem języka. Zielone, lodowate potoki wlewają się do morza. Tak wyglądał świat, zanim wszystko się zaczęło. Albo tak będzie wyglądał po tym, jak wszystko się skończy. Czy kandydat na premiera przyjedzie tutaj? Hamningberg. Tak bezwstydnie zdradzone przez państwo norweskie, uwiedzione, okłamane i zapomniane. Kościół jest pusty, szkoła jest pusta, przychodnia lekarska pusta, przetwórnie ryb puste. Co lato przyjeżdżają tu letnicy - krewni tych, którzy przed laty zostali wysiedleni - i wypełniają miejsce odrobiną życia. Lecz gdy tylko kula słońca ponownie zatonie w lodowatym morzu i ciemność wyłoni się znikąd, domy pustoszeją Uderzenia fal stają się cięższe, wiatry silniejsze, temperatura spada.
I miejsce znów jest puste. Miesiąc po miesiącu. Przyszłość Vardø? Nic nie pomogło tym, co mieszkali w Hamningberg. Ani modlitwy, ani akcje protestacyjne, ani przekonywanie. Państwo dało im drogę, prąd, wodę - i nadzieja rosła. Ale państwo nie dotrzymuje obietnic. Falochronu nie dostali; falochronu, który chroniłby ich przed morzem, mimo że im to obiecano, mimo że była to jedyna rzecz, której potrzebowali, aby przetrwać. Pozostał im wiatr, śnieg, upadek. Przyszłość Vardø? Tutaj nie będą mieszkać ludzie, postanowiło państwo. A może jednak będą? Czy to ma jakieś znaczenie, którego sobie nie uświadamiamy, że ktoś mieszka tutaj wśród nocy? Że w oknach nadal pali się światło na przekór morzu, zimie i ciemnoúci, tam, gdzie kończy sić Europa? Ýe to jest wszystkim tym, czym jest Europa: sercem, które bije - na przekór nocy?
Kapitan niewielkiego promu pochyla się w moją stronę i coś krzyczy. Trudno zrozumieć, co mówi. Przed nami wyłania się z morza zdecydowanie najbardziej wschodni punkt Skandynawii, Hornøya - leżący na tej samej długości geograficznej co Kijów, Stambuł i piramida Cheopsa - skała na otwartym morzu, tuż za basenem portowym Vardø, z latarnią morską, kolonią ptaków i dobrym widokiem w bezchmurne dni na rozległe rosyjskie ziemie. Vardø leży zaledwie kilkaset metrów za nami, jak zapomniane koło ratunkowe. Tutaj ma się wrażenie, jakby wiatr wiał ze wszystkich stron. Nawet w ciche, bezwietrzne dni fale morskie napływają z Morza Arktycznego i rzucajŕ lúniŕcy welon piany w kierunku latarni. Latarnia stoi tam jak biaůy menhir, ze swym pomarańczowym nakryciem gůowy, wyprostowana, pewna siebie, samotna, dumna; jakby oddawaůa czeúă morzu i wiatrowi, dowód ludzkiej woli i walki. To nadzieja tu stoi. Wszystko, co dobre, bezpieczne, stare i znajome, ludzkie zalety i sůaboúci, wszystko zostaůo zebrane w tej wieýy - dalej jest juý tylko ciemnoúă i wszechúwiat.
Czy nie jest zastanawiające, że ludowe podania umieściły zejście do piekła właśnie tutaj? Piekło już tu przecież istniało. Iluż to ludzi zabrało morze, rybaków, którzy przepadli w tutejszych wodach; ilu mężczyzn, synów, ojców nie wróciło z połowu? Kapitan nigdy nie słyszał o tym, jakoby zejście do piekła miało znajdować się tutaj. Słyszał, co prawda, jak ktoś opowiadał o szczelinie w okolicy Vardø, ale nie wie, gdzie ona jest. Dlaczego o to pytam? „Piszę artykuł o piekle do czasopisma literackiego”, mówię. Kapitan wpatruje się we mnie. Mówi, że na wyspie mieszka kilku ornitologów. Mogę ich zapytaă.
Wielkie stado mew, skrzecząc, przelatuje nad latarnią. Słońce odbija się w halogenowej lampie latarni i na moment nas oślepia. Światła tej latarni widzieli Pomorcy - kupcy i rybacy rosyjscy, którzy aż do I wojny światowej, tłumnie żeglowali do Vardø, wioząc liny, mąkę, smołę, masło, korę brzozową i nadzieję na lepsze życie. Z powrotem zabierali ryby. Ci, którym się nie udało, pochowani zostali w lichej ziemi Vardø i leżą tam nadal, Sabotin, Burkow, Koklin, po lewej stronie zjazdu do tunelu, i patrzŕ tćsknie za ýyciem, które poúwićcili w zamian za ryby i úmieră.
Sto lat temu port w Vardø pełen był Rosjan. Lenin drukował rewolucyjne pisma w Vardø, które przemycane były tą drogą, tuż obok latarni, i przyczyniły się do katastrofy - powstania reżimu, który miał istnieć przez siedemdziesiąt lat.
Komunizm był duszą Vardø. Dla przeważającej części społeczności lokalnej raj leżał na wschodzie. Ale nawet raj nie jest już tym, czym był kiedyś.
Jeszcze przez kilka minut latarnia wznosi się nad nami, zanim łódź nie schowa się w cieniu skalistego klifu. Latarnia jest człowiekiem, myślę. Pozornie stoi nieruchomo, a chmury płyną jak dni, lata, podczas gdy świat prześlizguje się obok. W rzeczywistości to latarnia ulega przemianie, niszczeniu, rozkładowi, a świat pozostaje bez zmian.
„Kandydat na premiera wybiera się pojutrze na wędkowanie”, krzyczy kapitan. „I ja go będę wiózł!”.
„Zabierz go tutaj”, mówię. „Zabierz go do latarni!”.
Nie ma zbyt wielkiej różnicy między koloniami ptaków a miastami. Obydwa miejsca przyciągają miliony jednostek, wszystko jest zapaskudzone i instynktownie wiadomo, że ci, którzy krzyczą najgłośniej, są najmniej interesujący. Dziesiątki tysięcy ptaków podrywają się z wrzaskiem w moją stronę, nurzyki, alki, mewy, nurniki, masywne maskonury, z przykrótkimi skrzydłami, zbyt małymi w stosunku do ciężaru ciała. Ze swymi ciemnymi kreskami wokół oczu i kolorowymi, papuzimi dziobami przelatują tuż nad moją głową. To wygląda jak atak latających klaunów. Gdy przemykam pod klifem, ptasie szyje się wyciągają, oczy mrugają, ze skalistych szczelin i zza pagórków wychylają się główki. Zaczarowany świat. Brnę dalej ścieżką, pozostawiony samemu sobie, bez jakiegokolwiek Wergiliusza, który uspokoiłby mnie przy spotkaniu z tymi krwistoczerwonymi gardłami i desperackim trzepotem skrzydeł. Gigantyczny kruk ląduje przede mną, przysiada i przez kilka sekund kołysze się na kamieniu, odwrócony swym ciężkim ogonem od wiatru, a w jego czarnej, kulistej źrenicy odbija się cały świat. Po chwili odlatuje, zawiedziony, wściekły, podniecony. Powietrze jest gęste od okrzyków godowych i gardłowego gdakania, zazdrości i agresji; przedsmak piekła albo sam warunek istnienia raju: parzenie się i żer. Ptaki są tu i teraz, ściśnięte jeden obok drugiego przeciw lodowatemu morzu, żywa, krzycząca masa - i w następnej chwili ich nie ma. Za kilka tygodni zostanie tu tylko skała pokryta warstwami ptasich odchodów i z resztkami gniazd, cywilizacja, która powstała i upadła w ciągu jednego lata.
Nie widzę żadnych innych ludzi na wyspie. Wyspie, która jest mała i zielona, otoczona wieńcem czarnych, ostrych kamieni. Wspinam się w stronę latarni. Zejście do szczeliny może znajdować się gdziekolwiek, także tutaj, ale w tym miejscu jest jakiś szczególny spokój, jakby cały świat, tam za Vardø, dryfowaů w przeciwnŕ stronć. W bujnej trawie szumi wiatr, morze juý wkrótce bćdzie sůychaă tylko jak cichy szmer. To nie jest wůaúciwe miejsce dla tego, co nieziemskie.
Wchodzę do mieszkania latarnika, drzwi są otwarte. Wszędzie, na stole i krzesłach, leżą porozrzucane skarpetki i ubrania, ładowarki do telefonów i laptopy. Na parapecie stoi jedzenie, chodzi pralka, w salonie jest włączone radio. Ale ornitologów nie ma.
Stąd rozpościera się widok na Morze Arktyczne, z miliardami welonów z fal, kutrami rybackimi - na achterdeku widać śnieżne zaspy białych mew -
i na długą linię biegnąca znikąd donikąd: horyzont na 70. stopniu szerokości geograficznej północnej. Wieje wiatr. To kojące, pełne ulgi uczucie stać tutaj, z Vardø i resztą świata za plecami, a twarzą zwróconą ku miejscu, do którego nigdy się nie wybiorę. Życie, myślę sobie, jest właśnie tutaj.
„Zaczynał się dzień polarny, nocy już wcale nie było”, pisał Hamsun w powieści Pan. Słońce turla się po sklepieniu nieba. Ale nigdy nie zachodzi. Człowiek wariuje od światła, jest podniecony, niespokojny, pijany. To jedno z najbardziej zadziwiających zjawisk, gdy krajobraz, który przez całe miesiące jest pogrążony w ciemności i śniegu, w ciągu kilku zaledwie tygodni przemienia się w coś przeciwnego: światło wgryza się w duszę. Nie ma dokąd pójść, by odzyskać spokój. Można zrobić tylko jedną rzecz. Wyjść. Różnica między dniem a nocą w Vardø jest taka, że mewy na pozór śpią w ciągu dnia. I to samo robią wszyscy inni. Po północy widzę, jak zza zasuniętych do połowy zasłon w niektórych domach prześwituje błękitna poświata telewizora, słyszę płacz dzieci, muzykę, krzyki mew. Ktoś się úmieje. Kot zatrzymuje sić poúrodku ulicy i patrzy na mnie podejrzliwie. Ale gdzie sŕ wszyscy ludzie? Przecieý zostaůo ich jeszcze dwa tysiŕce. Wyjechali na wakacje? A moýe na zewnŕtrz jest zbyt zimno? Na co czekajŕ?
W Vardø pachnie solą. Rybami. Benzyną. Wszędzie widać pozostałości życia: porzucony autobus, dwa wraki samochodów, butwiejące łodzie na plaży, kilka zardzewiałych narzędzi przed fabryką filetów, która porosła mchem i trawą W pustym sklepie rybnym na haku wiszą dwie rękawice. Raporty z produkcji leżą na stole. Drzwi do pozostałych biur są otwarte; popielniczka; kolorowy tygodnik sprzed roku wygląda jak tajemniczy zwój znad Morza Martwego. Czy to ślady pozostawione umyślnie? Znaki dla tych, którzy przyjdą później?
Cała kultura zanika. Całe pokolenia w Vardø żyły z morza, dla morza, na morzu. To miało wpływ na język, mity, sposób bycia, humor, kuchnię, godziny snu, sposób chodzenia. Morze przenikało wszystko, aż do najmniejszej cząsteczki. I nagle minęło. Ludzie mieszkają w Vardø, pośrodku morza, ale jednoczeúnie sŕ od niego odcićci. Sprzedaje sić kutry rybackie. Zamyka przemysů rybny. Nie ma nawet porzŕdnego sklepu z rybami, gdzie moýna by kupiă dorodnego dorsza na obiad. A miasto nadal jest zwrócone ku morzu. To na morze wciŕý patrzŕ mieszkańcy, kaýdego ranka, kaýdego wieczora. To morze wciŕý przelewa sić w ich úwiadomoúci.
Kultura umiera. Nie ulega przemianie w coś innego, nowego i bliskiego. Jest duszona. Na południowym wybrzeżu Norwegii - dziesięć tysięcy kilometrów stąd - ten proces już się zakończył. Kultura nadmorska została zlikwidowana. Nowobogaccy Norwegowie stoją w kolejce wzdłuż wybrzeży, w swoich nie łodziach, a wypolerowanych zamrażarkach na wodzie, jachtach z silnikiem o mocy tysiąca koni mechanicznych i osobnym stolikiem na koktajlowe kieliszki. Jachtach, z których nawet nie mogą skakać do wody, łowić ryb ani rzygać. Jachtach, na których jedyną rzeczą do roboty jest szybkie pływanie w tę i z powrotem i gapienie na innych w podobnych jachtach, wpatrywanie się w cudze drinki z parasolkami oraz rękawice do grilla, podczas gdy lato i życie przemijają w smudze piany za rufą.