Wołyń i Galicja za drugiego Sowieta (twarda)

posuwając się nawet do fałszerstw i manipulacji - usuwano nawet z poważnych edycji źródłowych. Jest to o tyle istotne, że na tych polach sowiecki aparat bezpieczeństwa uzyskiwał znaczące rezultaty i te formy rozpracowywania polskiego podziemia niepodległościowego powszechnie uważane były przez funkcjonariuszy NKGB i NKWD za najważniejsze i najbardziej skuteczne. W prezentowanym tomie na szczególną uwagę zasługuje korpus nieznanych i niefunkcjonujących dotychczas w obiegu naukowym materiałów NKWD, zawierający dyrektywy adresowane do funkcjonariuszy Wydziału do Walki z Bandytyzmem NKWD, mające na celu aktywizację walki z polskim podziemiem; sprawozdania, w tym zwłaszcza sprawozdanie roczne za 1945 r. i za pierwsze półrocze 1946 r. sumujące osiągnięcia pionu walki z bandytyzmem NKWD/MWD w zwalczaniu tzw. polskiego podziemia nacjonalistycznego w zachodnich obwodach Ukraińskiej SRS. Wskazywały one na rozmach działań i utrzymywanie rozbudowanej sieci agenturalnej jeszcze w 1946 r., nieproporcjonalnej do skali aktywności konspiracyjnej, a nawet samej liczebności ludności polskiej. Niezwykle interesujący charakter mają materiały dotyczące udziału Polaków w tzw. batalionach istriebitielnych (niszczycielskich) i grupach współdziałania z tymi batalionami w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1944-1945. Pozwalają one na sprostowanie podstawowych błędów w literaturze przedmiotu, dotyczących działalności tych formacji - ich charakteru, sposobu funkcjonowania i liczebności - oraz potwierdzają przypadki instrumentalnego wykorzystywania ludności polskiej w pierwszym okresie ich istnienia. Obecność kilku dokumentów zamieszczonych na końcu wyboru, mimo że daty ich sporządzenia wychodzą poza okres istnienia zorganizowanych ośrodków polskiego podziemia niepodległościowego, pozwala uświadomić sobie ciągłość oraz drobiazgowy charakter nadzoru i kontroli nad stosunkowo nielicznymi już grupami ludności polskiej w Galicji Wschodniej i na Wołyniu. Raport Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego ZSRS na temat Haliny Owczarskiej (1922-1993), córki zamordowanego w Katyniu polskiego oficera, która z łagrów wyszła na wolność dopiero w 1963 r., a do Polski wróciła w 1975 r. oraz jej pisany odręcznie życiorys, ukazują okrucieństwa sowieckiego totalitaryzmu poprzez losy jednostki. Paradoksalnie - jak wynika z udostępnionych w obu tomach dokumentów sowieckiego aparatu represji - to właśnie materiały NKGB i NKWD pozwalają, choć po latach, najczęściej niestety już po śmierci bohaterów wydarzeń, na znacznie pełniejsze zrekonstruowanie skali polskiego oporu i walki w południowo-wschodnich województwach II Rzeczypospolitej w latach II wojny światowej. W archiwach polskich nie pozostało zbyt wiele źródeł wytworzonych przez polskie podziemie na Kresach. Wielu żołnierzy Polski Podziemnej ze względu na swoje tragiczne doświadczenia skrywało świadectwo swoich dokonań z lat 1939-1946. Ci, którzy przetrwali, znali niejednokrotnie też tylko niewielki wycinek siatki organizacyjnej polskiej konspiracji cywilnej i wojskowej, nie domyślając się nawet prawdziwych imion swoich zwierzchników. Tymczasem dokumentacja sowieckich władz bezpieczeństwa - zdobyte dokumenty podziemia polskiego, zeznania aresztowanych - umożliwają nie tylko przywrócenie nazwisk, znanym do niedawna tylko z pseudonimów, bohaterom Polski Walczącej, ale także - niemal na nowo - napisanie historii Armii Krajowej i Delegatury Rządu na Kraj, zwłaszcza na Wołyniu. Publikowane dokumenty, podobnie jak w pierwszym tomie, są - z jednym wyjątkiem - sowieckiej proweniencji i pochodzą przede wszystkim z dwóch ukraińskich archiwów - Centralnego Archiwum Państwowego Organizacji Społecznych (CDAHO, Centralnyj derżawnyj archiw hromadśkych objednań), przechowującego głównie dokumenty byłej Komunistycznej Partii Ukrainy (bolszewików), oraz Resortowego Państwowego Archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy (Archiwum SBU, Hałuzewyj derżawnyj archiw Służby bezpeky Ukrajiny). Zostały one uzupełnione o dokumenty z ukraińskich archiwów regionalnych: Państwowego Archiwum Obwodu Lwowskiego (DALO, Derżawnyj archiw Lwiwśkoji obłasti) oraz Państwowego Archiwum Obwodu Tarnopolskiego (DATO, Derżawnyj archiw Ternopilśkoji obłasti) - zgromadzone są tam materiały obwodowych komitetów KP(b)U oraz Archiwum Państwowego Federacji Rosyjskiej (GARF, Gosudarstwiennyj archiw Rossijskoj Fiederacyi), w którym przechowywane są - odpowiednio - materiały wytworzone przez KPZR oraz ogólnozwiązkowe struktury wykonawcze państwa sowieckiego. Redaktorzy tomu składają w tym miejscu serdeczne podziękowania panu Ihorowi Kułykowi, dyrektorowi Archiwum SBU w latach 2014-2015, oraz jego następcy, panu Andrijowi Kohutowi, a także pani Marii Panowej i innym pracownikom tej instytucji za ogromną życzliwość i ponadstandardową pomoc w trakcie prowadze