Monumentalna, wielowarstwowa epopeja, płynnie łącząca szerokie opisy batalistyczne i analizy brazylijskiej społeczności końca XIX wieku z psychologicznymi portretami i opowiastkami o życiu poszczególnych bohaterów powieści. Dzieje dramatu zakończonego nieludzką masakrą, historia tragicznej omyłki dziejowej, losy wojny dwóch fanatyzmów – religijnego z polityczno-militarnym. Oto jedno z możliwych streszczeń „Wojny końca świata” Mario Vargasa Llosy. Jedno z możliwych, albowiem pióro Llosy wykreowało tak wiele różnych warstw, dotknęło tak wielu różnych problemów, że można by podać co najmniej kilka interpretacji Wojny…
Pożywką dla literackiego rozmachu autora były prawdziwe wydarzenia, które nastąpiły pod koniec XIX wieku na półpustynnych wyżynach północno – wschodniej Brazylii. Po proklamowaniu republiki oraz obaleniu monarchii na scenie społecznych przemian pojawiła się postać apostoła, proroka – Antonia Mendesa Maciela, zwanego przez lud Nauczycielem. Zgromadził on wokół siebie grupkę wiernych, która stworzyła wspólnotę żyjącą na wzór pierwszych chrześcijan. Prosta i działająca na wyobraźnię ludu nauka Antonia, głosząca konieczność ascezy i bliski koniec świata, zjednała mu licznych wyznawców, wręcz fanatycznie broniących do niego dostępu, traktujących go niczym świętego, walczących z jego imieniem i imieniem Jezusa na ustach z wrogą władzą republikańską. Równocześnie nauka Antonia skierowała przeciwko niemu i jego wspólnocie hierarchię Kościoła.
Powieść Llosy analizuje fenomen zjawiska utworzenia się na tym brazylijskim pustkowiu sekty fanatyków religijnych, co więcej sekty złożonej niemal w całości z dawnych bandytów, przestępców, złodziei, morderców, gwałcicieli i wszelkich wyrzutków społeczeństwa, którzy pod wpływem Nauczyciela nawrócili się i odmienili swoje postępowanie. Autor kreśląc psychologiczne portrety poszczególnych bohaterów powieści, opisując ich drogi do wspólnoty w Canudos, a następnie ich role w wojnie przeciwko republice, stara się przekazać obraz wspólnoty jako całości, istoty jej funkcjonowania w takim właśnie kształcie. Tenże kształt sekty, jej taka a nie inna gorliwość, przekonania społeczno-polityczne, które odrzuciły powstanie republiki i nadane przez nią nowe prawa, zaważyły na wykorzystaniu wspólnoty przez nowy rząd jako przyczynku do walki z resztkami monarchistów w kraju. Kogóż bowiem łatwiej byłoby wykorzystać jako kozła ofiarnego, jeśli nie grupę społecznych wyrzutków i przestępców?! Stąd rząd republikański spreparował rzekomy spisek monarchistyczny, który miał mieć swoje źródło i centrum właśnie w Canudos, a następnie przypuścił na ten przyczółek wszystkie swoje militarne siły, dokonując pogromu wspólnoty.
Nakreślona przez Llosę wizja apokalipsy, to wizja końca pewnego świata. Końca ery spokoju, prostego życia, nieskomplikowanej polityki, jasnych praw, ogólnie przestrzeganych. To wstęp do dramatycznej historii XX wieku, która przyniosła eksterminację całych narodów, omyłki, za które płacili niewinni ludzie. To koniec dziejów prostych i oczywistych. To początek zacierania się granic pomiędzy rzeczywistością, legendą i historią. Początek relatywizmu, w którym każdy może być i katem, i ofiarą.
Powieść Mario Vargasa Llosy godna jest zatem polecenia wszystkim miłośnikom historycznych, społecznych i religijnych analiz, podejmowanych na kartach literatury pięknej. Warto ją także polecić wszystkim współczesnym politykom jako przestrogę przed zbyt pochopnym ocenianiem społecznych poruszeń i angażowaniem do ich uspokojenia sił militarnych.
