Pisma ostatnie

e spółka do handlu z Cesarstwem ,,zwaliła mu [Wokulskiemu] na łeb tylko pretensje i nienawiści" (t. II, s. 674); pretensje takie zgłasza tylko Węgrowicz w rozmowie z Rzeckim. I wreszcie - ostatni rozdział powieści. Nie darmo ma on w tytule znak zapytania. Można go odczytywać i jako zakończenie w pełni autonomicznej całości, i jako otwarcie ku dalszemu jej ciągowi, na co wskazuje prawdopodobne pozostawienie przy życiu Wokulskiego i nierozpoczęta jeszcze wielka przygoda życiowa Ochockiego, a także aluzyjne wypowiedzi sugerujące możliwość metamorfozy duchowej Izabeli4. * Opisane tu zagadki Lalki różnią się swoją jakością, genezą i znaczeniem. Występują tu: - skrajne sprzeczności w uczuciach i zachowaniach postaci, tak silne, że uniemożliwiają lub przynajmniej utrudniają ich charakterologiczne uspójnienie; - niejasności w narratorskiej prezentacji niektórych zdarzeń czy sytuacji, umożliwiające różną ich interpretację; - ograniczona wiarygodność relacji czy obserwacji pośredników narracyjnych i Rzeckiego jako pamiętnikarza; - luki informacyjne lub nazbyt pobieżne przedstawienie okoliczności istotnych ze względu na tematykę powieści; - wprowadzenie zdarzeń czy sytuacji mało prawdopodobnych według potocznej wiedzy psychologiczno-obyczajowej, bez ich umotywowania; - niedopowiedzenia lub wieloznaczności i sprzeczności w wypowiedziach postaci. Różne są przyczyny tych właściwości Lalki: skreślenia cenzuralne (których restytucja była częściowo tylko możliwa, bo 2/3 autografu powieści zaginęło); autocenzura Prusa zapobiegawcza wobec przewidywanych interwencji cenzury urzędowej lub środowiskowej; ograniczenia nałożone przez obowiązujące wówczas konwencje literackie; suwerenne i świadome decyzje autora, wreszcie mimowolne niekonsekwencje czy niedopatrzenia, trudne do uniknięcia przy pisaniu powieści z numeru na numer, do czego zresztą Prus sam się przyznawał (M, s. 87). Z punktu widzenia pierwszych czytelników i krytyków zagadki owe na ogół były uważane za niekorzystne dla powieści w większym lub mniejszym stopniu, niektóre - traktowano zapewne jako błahe, nieistotne dla ogólnej jej oceny. Wydaje się, że dzisiejszy odbiór Lalki jest inny. Opalizacja i rozchwianie konturów świata, cząstkowość i zawodność prób jego poznania, polimorficzność i proteuszowa zmienność postaci, nieprzewidywalność ich decyzji, wciąż wznawiana gra iluzji i deziluzji (przy czym deziluzja niekoniecznie jest odkryciem prawdy) - wszystko to antycypuje późniejsze, już modernistyczne przemiany narracji powieściowej, bliskie jest więc dzisiejszym predylekcjom i wyrobionych czytelników, i znawców literatury. A równocześnie ta zagadkowość Lalki pobudza do wciąż nowych interpretacyjnych domysłów, a także - interpretacyjnych dowolności. 2009 1Skrót ten odsyła do monografii materiałowej: Henryk Markiewicz, ,,Lalka" Bolesława Prusa, Warszawa 1967. Cytaty z powieści Prusa oparte są na wydaniu w opracowaniu Józefa Bachórza (t. I-II, seria ,,Biblioteka Narodowa", wydanie drugie przejrzane, Wrocław 1998). 2Chyba tylko Stanisław Eile (Dialektyka ,,Lalki" Bolesława Prusa, ,,Pamiętnik Literacki" 1973, z. 1, s. 33) ostrożnie zaznaczał: ,,jeśli weźmiemy pod uwagę tylko samą treść dialogu ze Starskim - poglądy Wąsowskiej, jakoby Wokulski działał zbyt pośpiesznie, mają swoje uzasadnienie". - W związku ze sceną wagonową odnotować należy hipotezę, że widząc karesy Starskiego (niezbyt zresztą zuchwałe: ,,objął ją prawą ręką, a lewą ściskał jej rączkę ukrytą pod płaszczykiem", t. II, s. 515) - Wokulski doznaje erekcji (Marian Płachecki, Bohaterowie i fabuła w powieściach Bolesława Prusa (od ,,Anielki" do ,,Lalki"), ,,Przegląd Humanistyczny" 1983, nr 9/10, s. 128), a nawet orgazmu (Magdalena Rudkowska, Biedny Wokulski, w: Świat ,,Lalki". 15 studiów, Lublin 2005, s. 261), nie ma ona jednak żadnego oparcia w tekście powieści, który mówi tylko, że odczuwa on drżenie wagonu tak mocne, że wywołuje jego przestrach. 3Baronowa nie ma imienia i nazwiska, podobnie jak kilka innych drugoplanowych postaci (książę, marszałek, adwokat Wokulskiego i księcia oraz adwokat baronowej Krzeszowskiej). Wiele z nich nie ma imienia (Geist, Suzin, Maruszewicz, subiekci z wyjątkiem Szlangbauma). Szczegół to chyba znaczący, lecz trudny do wyjaśnienia (zob. Józef Bachórz, Kogo i jak nazywa się w ,,Lalce" Prusa, w: Na pozytywistycznej niwie, pod redakcją Tomasza Lewandowskiego i Tomasza Sobieraja, Poznań 2002, s. 167). 4Hipotezę tę umacnia nasza wiedza, że Prus planował ciąg dalszy Lalki, który trudno (choć można) sobie wyobrazić bez Wokulskiego, ale jest to wiedza spoza samej powieści.