28 sierpnia 2000

- To kłamstwo, że w Jedwabnem Żydów zabili Polacy - oświadcza Tadeusz Ś., emerytowany lekarz z Warszawy, naoczny świadek wydarzeń z 10 lipca 1941 roku.

Gościa poleconego mu przez zaprzyjaźnioną z nim starszą panią przyjmuje w swym gabinecie mój szef, redaktor naczelny „Gazety Wyborczej”, Adam Michnik. W głosie Adama, gdy mi oznajmiał, że - według Tadeusza Ś. - dokonaną w Jedwabnem zbrodnią nie można obciążać Polaków, słyszałam podekscytowanie i zarazem ulgę. Wiem, że nie był w stanie przyjąć do wiadomości ujawnionych w „Sąsiadach” Jana Tomasza Grossa faktów. Rozmawialiśmy o tym wiele razy. Jeszcze nim w maju ukazała się książka Grossa, mówiłam na zebraniu redakcji, że powinniśmy przygotować reportaż o miasteczku, które będzie musiało się skonfrontować ze zbrodnią sprzed lat.

Gross odtwarza przebieg zbrodni na podstawie złożonego po wojnie świadectwa Szmula Wasersztejna, sądowych akt z powojennego procesu przeciw uczestnikom zbrodni i wspomnień z wydanej w USA „Jedwabieńskiej księgi pamięci”. Stawia ostre wnioski i jeszcze ostrzejsze hipotezy. „Mniej więcej połowa dorosłych mężczyzn wymieniona jest po nazwisku wśród uczestników pogromu. Było to zbiorowe morderstwo w podwójnym tego słowa znaczeniu ze względu na liczbę ofiar i prześladowców”. „Rzeczpospolita” zareagowała reportażami Andrzeja Kaczyńskiego, które potwierdzały, iż wykonawcami zaplanowanej przez Niemców zbrodni byli też Polacy.

Moje propozycje wyjazdu do Jedwabnego Adam odrzucił. Teraz chce, żebym na własne uszy usłyszała, jak było. Uparł się, żebym była przy rozmowie, choć Tadeusz Ś. nalegał na spotkanie z nim sam na sam.

Nasz rozmówca nie pozwala nagrywać, nie chce, żeby podawać jego nazwisko. Z oporami zgadza się, bym robiła notatki. W 1941 roku miał piętnaście lat. Akurat 10 lipca był w Jedwabnem. Mówi, że przyjechał do dentysty.
- Rano na rynek przyjechały dwa motocykle z Niemcami w czarnych mundurach gestapo. Patrzyłem z balkonu, jak kazali się Żydom zbierać. Rabinowi włożyli czarny kapelusz na kij, dla urągowiska. Poszedłem za Żydami aż do stodoły.
Adam Michnik: - Ilu pan widział pod stodołą Niemców?
- Trzech. Niemcy lubią porządek, więc kazali przyprowadzić gospodarza, żeby ją otworzył kluczem, choć mogli wyważyć drzwi.
- I to wszystko zrobiło trzech Niemców?
- Pewnie było ich więcej, w cywilu. A trzech było w mundurach, z pistoletami. Widziałem, że Żydzi sami wchodzili do stodoły, jak zahipnotyzowani.
- I nie próbowali uciekać, kiedy płonęła?
- Nie próbowali. To straszne.
- Jacyś Polacy brali udział w tej zbrodni?
- Nie, żaden.
- W każdej społeczności jest element przestępczy. Wystarczy dziś wziąć dowolną gazetę, a znajdzie pan w niej pełno doniesień o gwałtach, morderstwach. W czasie okupacji byli szmalcownicy.
- Tylko w dużych miastach. Pan nie zna prowincji. Tam mieszkają rdzenni Polacy, szlachta zaściankowa. Obce było im mszczenie się za to, że Żyd za Sowietów Polaka wydawał. Krzyczeli pod stodołą: „Uciekajta, Żydy!”. Trzech Niemców tylko stało, z obrzynkami, to nawet nie były karabiny. Starsi ludzie, którzy tam byli, mieli pretensje. W następną niedzielę mówili o tym pod kościołem.
- Pretensje do siebie?
- Do Żydów. Żadnego z nich nie było stać, by rzucić się na Niemców.
- Mieli pretensje do pomordowanych?
- Że sami się nie bronili.
- Przecież jeśli na moich oczach kogoś mordują, powinienem pomóc. A jeśli tego nie robię - ze strachu, ogłupienia, z tego, że sytuacja mnie przerasta - winię siebie, nie zamordowanych.
- Polacy pomogliby im, gdyby oni się rzucili na Niemców. Kiedy karabiny brali za władzy sowieckiej i po wsi jeździli, to byli chojracy, a gdy ich Niemcy prowadzili do stodoły, to co? Społeczeństwo się obraża, że się je w to wplątuje, bo Żydzi powinni byli sami się bronić. Przypisywano im tchórzostwo, bo oczekiwali, że będą bronieni przez Polaków, i sami nic nie zrobili. Ale że tam było 1600 osób, to kłamstwo i kpina.
- A według pana, ilu ich było? - wtrącam się do rozmowy.
- Tysiąc, nie więcej - odpowiada Tadeusz Ś. Patrzę na Adama i widzę, że blednie.
Na zakończenie Ś. raz jeszcze zastrzega: - Proszę nie wymieniać mego nazwiska, nie chcę, by pod domem czatowały na mnie żydowskie jastrzębie.

1 września 2000

Instytut Pamięci Narodowej zapowiada wszczęcie śledztwa w sprawie zbrodni w Jedwabnem.

Spotkany na korytarzu w „Gazecie” Adam mówi, że rozmowa z Tadeuszem Ś. nie daje mu spokoju. Proponuje, bym na jej kanwie napisała opowiadanie, którego akcja rozgrywa się w miasteczku J. w czasie wojny. Ale ja nie umiem pisać opowiadań. Postanawiam poprosić o urlop z „Gazety”. Musi istnieć w miasteczku pamięć zbrodni, muszą żyć jeszcze jacyś świadkowie. Spróbuję zrekonstruować fakty, ale też odtworzyć, co działo się z pamięcią tamtych wydarzeń przez następne sześćdziesiąt lat.

5 września 2000

Żydowski Instytut Historyczny w Warszawie. Trzymam w ręku pięć stroniczek luźno pisanego, pokreślonego rękopisu - to przetłumaczona z jidysz relacja Szmula Wasersztejna z Jedwabnego. Czytam relację Menachema Finkelsztejna ze spalenia całej społeczności radziłowskich Żydów. I tam - jak zeznaje - wykonawcami zbrodni byli Polacy. Brnę przez przerażające sceny gwałtów, bicia, wrzucania dzieci żywcem do płonącej stodoły, obcięcia piłą głowy żydowskiej dziewczyny i chcę wierzyć, że to siła przerażenia kazała ocalałym wyolbrzymiać i wyostrzać.

Finkelsztejn, próbując pojąć ten wybuch barbarzyństwa, pisze: „Ziarno nienawiści padło na dobrze użyźnioną ziemię, która była dobrze przygotowaną w przeciągu długich lat przez duchowieństwo (...). A chęć zdobycia żydowskich zysków i żydowskich bogactw jeszcze więcej zaostrzyła ich apetyty”.

6 września 2000

„Jedwabieńska księga pamięci” opracowana przez dwóch rabinów, braci Juliusa i Jacoba Bakerów, którzy jeszcze przed wojną wyemigrowali z Jedwabnego do Ameryki, przez dwadzieścia lat istniała w stu egzemplarzach. Dziś czytam ją w Internecie. Odnajduję tam relacje o dniu piętnastego miesiąca tamuz roku 5701 - czyli 10 lipca 1941 roku - spisane przez Rivkę Fogel („Goje obcięli głowę córki Judki Nadolnika, Gitele, i bawili się nią jak piłką”), Itzchoka Newmarka („Polacy z pieśnią na ustach oblali benzyną stodołę, gdzie stłoczono Żydów”), Awigdora Kochawa („Grupa chłopaków potłukła mnie bezlitośnie i zawlekli mnie na rynek; poganiali i bestialsko bili umęczonych, głodnych i spragnionych ludzi, którzy mdleli od stania cały dzień w piekącym słońcu”) i Herschela, trzeciego brata Bakerów z Goniądza („Matka, kompletnie wyczerpana, dotarła [z Jedwabnego] do Goniądza 14 lipca; uciekając przed masakrą, biegła z Jedwabnego przez pola i lasy. (...) Nie mogła dojść do siebie, po tym, co widziała, jak Polacy unicestwili wszystkich Żydów").

25 września 2000

Muszę pokończyć różne teksty do „Gazety”, więc składam o urlop bezpłatny od 1 stycznia.