Jak żyć?

W maju 2009 roku, podczas Warszawskich Targów Książki, spotkałam się z Maciejem Zarembą. Jest on jednym z bohaterów mojego poprzedniego zbioru rozmów Teoria trutnia i inne, który przygotowałam razem z Anią Dziewit, i autorem tytułowej teorii. Kiedy powiedziałam mu, że teraz chciałabym przygotować książkę z przewijającym się przez rozmowy pytaniem „jak żyć?”, odparł, że to nie tyle pytanie, ile symptom. Zapewne miał wiele racji. Mam wrażenie, że to moja najbardziej osobista książka, a pytanie „jak żyć?” nie przestaje mnie zajmować.
„Życie, powiedział Marek Aureliusz, wymaga umiejętności zapaśnika, nie tancerza. Stanie na własnych nogach jest wszystkim, nie potrzeba pięknych kroków”, pisze John Maxwell Coetzee w powieści Wiek żelaza. Na temat „jak żyć?” ułożono tysiące maksym, wyszyto niezliczone makatki, napisano wiele tekstów. Ta książka nie przyniesie jednej, obowiązującej odpowiedzi. Jest zaproszeniem do rozmowy, rozważań, wątpliwości.
Do ciągłego zadawania tego pytania – bo być może odpowiedź na nie codziennie będzie się zmieniać? Pytanie „jak żyć?” postawiłam
każdemu z moich rozmówców, zazwyczaj pod koniec rozmowy. W kilku przypadkach jednak odpowiedź pada już w jej trakcie, nie powtarzałam go więc w poincie. Uważny czytelnik na pewno ją znajdzie.
Zresztą temat „jak żyć?” przenika całe rozmowy, bo każdy z rozmówców odsłania kawałek swojego świata, swoich technik życia i swoich poglądów. Jednym z filarów życia ludzkiego może być religia: o judaizmie i różnych jego aspektach opowiada Bella Szwarcman-Czarnota, o chrześcijaństwie i własnych studiach teologicznych – Tessa Capponi-Borawska. Basil Kerski
prezentuje postawę kreacji metafizyki, Dorota Masłowska wskazuje na niebezpieczeństwa związane z nieodpowiedzialnym traktowaniem potrzeb duchowych, mówi też o religijnej mocy sztuki. Profesor Roch Sulima podkreśla znaczenie religijności, niekoniecznie związanej z instytucją Kościoła, przywołuje religijny potencjał Natury. O powiązaniu religii z etyką pracy w naszej kulturze i kulturze anglosaskiej opowiada Monika Richardson. Praca jest zresztą kolejną kategorią, wokół której można zorganizować sobie życie – do tego ironicznie nawiązuje tytuł całego zbioru Jeszcze dzisiaj nie usiadłam, zaczerpnięty z rozmowy z Bellą Szwarcman-Czarnotą. Mówi ona o tym, że ważny jest dla niej: [obecny w tradycji żydowskiej] uwewnętrzniony nakaz uczenia się, czytania, rozwoju. To ma też swoją odwrotną stronę – u niektórych kobiet z mojej rodziny czy z zaprzyjaźnionych rodzin żydowskich zawsze się pracuje i nigdy nie można sobie powiedzieć: „A teraz się byczę!”. Gdy przychodziłam do najmłodszej siostry mojej mamy, ona wypowiadała sakramentalne zdanie, zanim jeszcze zamknęła za mną drzwi: „Jeszcze dzisiaj nie usiadłam”. Z jednej strony było w tym poczucie krzywdy, że musi tak ciężko harować, a z drugiej strony był w tym triumf, że jest taka pracowita, jak nikt.
Basil Kerski z kolei przywołuje postać Syzyfa z eseju Alberta Camusa, podaje go jako przykład podejścia do pracy: Bliski jest mi [Syzyf] – ten społecznie aktywny człowiek, który dla swoich działań nie poszukuje wielkich ideologii, teorii, wizji zbawienia ludzkości. (…) Dynamika pozbawiona ideologii jest na pozór trudną drogą, ale postawa Syzyfa jest bardziej realistyczna, pełna pokory, nie ma w niej strachu przed gigantyczną klęską. Ta postawa jest bezpieczna nie tylko dla człowieka, który wybiera taką filozofię życia, ale także dla otoczenia, bo pozbawiona jest nadmiernie ambitnych wizji świata, które przecież często okazywały się wizjami totalitarnymi, brakiem szacunku dla Innych, dla przyrody. Działania, ambicje jednostki powinny mieć w sobie pokorę Syzyfa, a zarazem jego wiarę, że ten wysiłek jednostki ma (w swoim ograniczonym wymiarze) sens.
W podobnym duchu, choć wychodząc od innych przykładów, wypowiada się Monika Richardson, która mówi: [jest to potrzeba] która jest mądra i ludzka – porządkowania chaosu wokół nas, na naszym małym wycinku świata. I przy głębokiej świadomości tego, że świat jest chaosem i że to nasze porządkowanie musi zawierać się w świadomości nieogarnialności świata. (…) Nie stosując zasady braku zaufania, ewentualnie stosując zasadę ograniczonego zaufania, która się sprawdza w życiu – chcemy, pragniemy, dążymy do harmonii w naszym najbliższym otoczeniu. Tę harmonię daje pracowitość, samodyscyplina, uporządkowanie kalendarza – takie drobne rzeczy, które możemy robić.
Sylwia Chutnik jest pragmatyczna, wskazuje na patologie związane z pracą i na to, że granica między normalnym a chorobliwym pracowaniem bywa bardzo cienka, a wiele kobiet karze się chorobliwym pracowaniem. Lekarka medycyny Hanna Kowalczyk traktuje swoją pracę jako misję, rodzaj służby.
Urodzenie dziecka zmienia spojrzenie na życie: dzieci, relacje z nimi, to, czego one uczą, to kolejny wątek moich rozmów. Jest jeszcze ciało, przyjemności, jedzenie, wino. Bella Szwarcman-Czarnota
mówi o antropologicznym znaczeniu wspólnego gotowania: Istotne jest to, że gdy się razem gotuje, to się gada. Bardzo dużo bardzo ważnych rzeczy nauczyłam się od swojej cioci, kiedy asystowałam jej przy gotowaniu. (…) Lubiłam patrzeć na nią, jak sprawnie pracuje, zwłaszcza po mistrzowsku splatała chały, wydawało mi się, że to jeden ruch ręki – i gotowe. Ja też miałam swój kawałek ciasta – zawsze wymiętoszony, niekształtny, nie rozumiałam, dlaczego ten cioci jest złocisty, a mój taki szary? To było bardzo ważne, miałam poczucie, że gotowanie spaja rodzinę, dodaje ciepła, nie tylko tego ciepła, które wydobywa się z kuchenki.
Poruszająco o jedzeniu opowiada zajmująca się antropologią kuchni Tessa Capponi-Borawska. Niezwykle ujęło mnie, gdy powiedziała, że wierzy w istnienie smaków na tamtym świecie: „Jeżeli zabieramy ze sobą ciało, co prawda glorificato, ale jednak ciało, to mam cichą nadzieję, że dostanę tam najlepsze spaghetti al pomodoro, jakie uda mi się zjeść w całej wieczności”.
O jedzeniu, jak też o innych przyjemnościach rozmawiam z Agnieszką Kozak, która z punktu widzenia ateistki mówi o znaczeniu przyjemności, opowiada o tym, jak zrozumiała, że: „jeżeli nie jesteś człowiekiem religijnym, nie poświęcasz się nauce, bo ci się nie udało, jeżeli jeszcze nie wytworzyłeś czegoś, co może być twoim opus magnum, to jedyną rzeczą (…), która temporalnie daje ci poczucie tego, że żyjesz, jest przyjemność”.
Ważnym rozmowom w naszym życiu często towarzyszy wino, dlatego też ten zbiór opowieści o życiu chciałam rozszerzyć o rozmowę o winie z Ewą Wieleżyńską, tłumaczką literatury francuskiej, zajmującą się krytyką winiarską, która mówi tak: „Otwarcie butelki wina to dla mnie znak, że czas zwolnił i teraz pora na chwilę zatrzymania, na rozmowę, na celebrę. A celebra w codziennym życiu jest deficytowa i potrzebna. Pije się po to, żeby zanurzyć się w swoim tu i teraz, oraz «tam i gdzieś» wina”.
Wszystkie te opowieści okazały się dla mnie osobiście niezwykle inspirujące. Jeśli miałabym odpowiedzieć na pytanie, czym się kierowałam, zapraszając każdego z dziesięciorga rozmówców do tej książki, musiałabym przyznać, że moja motywacja była dość prywatna i intuicyjna – chciałam poznać ich zdanie, ich odpowiedzi na moje pytania, miałam przeczucie,
że to, co powiedzą, będzie ważne. Przeglądając zredagowane wersje rozmów, tuż przed oddaniem do druku, mogę powiedzieć, że intuicja mnie nie zawiodła. Spotkania te otworzyły przede mną wiele okien na różne światy, dużo nauczyły. Po raz pierwszy zresztą przeprowadzając wywiad, rozpłakałam się ze wzruszenia – było to w Berlinie, w mroźny styczniowy wieczór 2010 roku, kiedy Basil Kerski opowiadał o wierszu Czesława Miłosza Campo di fiori. Za to wzruszenie bardzo Basilowi dziękuję. Gdybym to ja miała odpowiedzieć na pytanie „jak żyć?”, powiedziałabym, że trzeba żyć, rozmawiając. Rozmowa jest według mnie jedną z największych wartości, a zarazem jedną z największych przyjemności w życiu. O rozmowie w swojej książce Dziennik toskański* trafnie pisze Tessa Capponi-Borawska:
„Zanurzam się w tej grze słów i myślę sobie, jak bardzo jest to wszystko ucywilizowane: nikt ze mną nie chce niczego załatwić, nie muszę z niepokojem zerkać na zegarek, żeby się nie spóźnić na następne spotkanie”. Na znaczenie bezinteresowności wskazuje też profesor Roch Sulima, który mówi o tym, że to w spotkaniu z Innym ujawnia się w nas w pełni to, co ludzkie: Myślę, że ramy etyki bezinteresowności wyznacza bezpośredniość spotkania – współobecność, rozmowa, zmiana punktów widzenia. W takiej rozmowie, nawet pozorując różne gry, nawet kłamiąc, jesteśmy autentyczni. Bo te wszystkie gry i szwy widać, jesteśmy ich w pełni świadomi. Dlatego konieczna jest współobecność. Oczywiście, może to być współobecność milczenia, jak pokazuje Martin Buber: dwoje ludzie siedzi na ławeczce, milczą, ale przez współobecność są razem jako ludzie.
Basil Kerski wskazuje na spotkanie, zaproszenie do przyjaźni jako właściwie jedyną miarę w życiu, jakiej możemy zaufać: Chyba najważniejsze dla mnie jest to, że jedyną miarą w życiu, jaką można przyjąć spokojnie, jest ocena innych, miłość, którą się dostaje, ta pozytywna ocena. Najciekawsza jest ta, która jest szczera, ocena, która jest pełna energii pozytywnych, ocena, która jest prawie zaproszeniem do przyjaźni, to jest ten prezent, który dostajemy.
W moim głębokim przekonaniu lektura także jest rozmową, a więc zapraszam do rozmowy Czytelników i dziękuję Państwu, że poświęcacie swój czas na przeczytanie tego wstępu, choć jest przecież bardzo możliwe, że „jeszcze dzisiaj nie usiedliście”!

Serdecznie dziękuję moim rozmówcom:
Pani Tessie Capponi-Borawskiej,
Sylwii Chutnik,
Basilowi Kerskiemu,
Pani Hannie Kowalczyk,
Agnieszce Kozak,
Dorocie Masłowskiej,
Monice Richardson,
Profesorowi Rochowi Sulimie,
Belli Szwarcman-Czarnocie,
Ewie Wieleżyńskiej,
za bezinteresowną rozmowę o życiu.
Część z Was znam od dawna, z częścią połączyła mnie przyjaźń właśnie dzięki tym rozmowom. Dziękuję Wam za nią, za serdeczność, a także wyrozumiałość i w kilku przypadkach za bardzo konkretną pomoc.
Mariannie Sztymie dziękuję za piękny projekt okładki. Dorocie Masłowskiej – za udział w rozmowie o życiu z profesorem Rochem Sulimą. Przy okazji dziękuję Pani Joli Sulimie za wspaniałą gościnę w Małomierzycach! Dziękuję też Ani Marchewce, która często była pierwszą czytelniczką autoryzowanych rozmów, za jej wnikliwą lekturę i dodawanie mi kurażu. Za to ostatnie dziękuję także Dorocie Danielewicz-Kerski. Szczególnie dziękuję moim rodzicom – mojej Mamie i mojemu Tacie za (no właśnie!) życie oraz za wielką w nim pomoc. Dopiero zaczynam dostrzegać, jak wiele to znaczy. Dziękuję i tę książkę dedykuję Wam i Babci Lili, dzielnej kobiecie.
Agnieszka Drotkiewicz
25 października 2010, Warszawa