Elegijna świadomość romantyków

erze) zamieszkiwali świat oswojony, przypominający rajski ogród. Jednak postęp cywilizacyjny oraz konsekwencje wynikające z dominacji chrześcijaństwa (odczarowanie rzeczywistości i towarzyszące mu otwarcie na nieskończoność) sprawiły, iż doświadczana jeszcze przez dawnych poetów Arkadia przemieniła się w mit. Brodziński powtarza w ten sposób ustalenia Friedricha Schillera, który w rozprawie O poezji naiwnej i sentymentalnej (opublikowanej po raz pierwszy w całości w 1800 roku) pisał: ,,Inaczej było u starożytnych Greków. U nich kultura nie wyrodziła się jeszcze w takim stopniu, żeby miała wyprzeć naturę. Cała konstrukcja ich życia społecznego wzniesiona była na odczuwaniu, a nie na kiepskich wytworach nauki. Nawet ich religia była intuicją naiwnego uczucia, odroślą radosnej wyobraźni, a nie tworem medytującego rozumu, jak kościelna wiara ludów nowożytnych"8. Według Schillera świat starożytnych Greków był światem ,,naiwnym", w którym natura miała zdecydowaną przewagę nad kulturą, co oznacza, iż rzeczywistość nie była poddana dyktatowi sztucznych norm i reguł. Pisarz nie postrzega więc natury jako pięknej formy (czyli przedmiotu estetycznego), ale raczej jako ideał życia, nadając jej w ten sposób wymiar moralny. Zgodnie z tą teorią krajobraz zamieszkiwany przez człowieka nie jest piękny, ponieważ spełnia abstrakcyjne warunki bycia pięknym; jest taki, gdyż kryje w sobie ideę harmonijnej, czyli pogodzonej ze światem egzystencji. Z tych samych powodów porządkiem społecznym rządzi ,,odczuwanie" (nie zaś nauka), a religia przedstawiana jest jako ,,intuicja" (zaprzeczenie wiary zinstytucjonalizowanej), zgodnie z którą ludzie współżyją z bogami w jednym świecie. W ten sposób Schiller wyeliminował nieskończoność, rodzącą niepokój i obawę przed tym, co wymyka się ludzkim możliwościom poznawczym, i zastąpił ją pogodnym współistnieniem w przestrzeni ograniczonej, ale za to pewnej oraz przyjaznej9. Tak rozumiana ,,naiwność" została jednak zaprzepaszczona lub raczej odczarowana - w procesie historycznym zastąpiła ją ,,sentymentalność". Tę drugą Schiller wiąże z rozwojem ducha spekulatywnego oraz ze skłonnością do normatywizmu. ,,Sentymentalny" jest świat nowoczesny, w którym dominuje sztuka. Człowiek utracił pewność i spokój, ale - dzięki kontemplacji - zwrócił się ku transcendencji. Nie mieszka więc już tylko w oswojonym przez siebie świecie, ale odkrywa nieskończoność; nie poddaje się konieczności, wynikającej z życia w zgodzie z prawami natury, ale korzysta z wolnej woli; nie cieszy się z bliskiej obecności znajomych bóstw, ale poszukuje absolutu tam, gdzie żaden człowiek dotrzeć nie może. Nowoczesność jest w konsekwencji tożsama zarówno z wyzwoleniem człowieka, jak i ze stratą świata, w którym mógł on czuć się bezpiecznie i spokojnie. Nic więc dziwnego w tym, że Brodziński - korzystając z przemyśleń Schillera - ulokował Arkadię w czasie przeszłym. Autorzy w XIX wieku nie mogą jej już bezpośrednio doświadczyć, więc pisane przez nich sielanki to tylko marne imitacje złotego wieku. Co więcej, ich utwory skażone są nadmiernym dydaktyzmem - pasterze przestają uczestniczyć w powszechnym ładzie istnienia i głoszą tylko sztuczną pochwałę świata, który dawno przeminął. W efekcie Brodziński podkreśla: ,,Przeto idylla, acz w najszczęśliwszy stan człowieka myśl unosząca, chociaż z wszelkimi wdziękami wystawiona, utraca swą wartość, bo prawdę straciła" (O klasyczności i romantyczności, s. 18). W ten właśnie sposób rodzi się świadomość elegijna, będąca wynikiem dojmującego poczucia straty i wydziedziczenia. Brodziński sugeruje zatem, że istnieje historyczna więź między idyllą a elegią, czego najlepszym dowodem jest dla krytyka przemiana wrażliwości romantycznej: ,,Czucie romantyczności dawnych wieków objawia się w teraźniejszej poezji Niemców. Tamta była kwitnącą wiosną, ta jest smutną jesienią; tamta pełna życia, ta wspomnień; tamtej matką jest samo czucie, tej dumanie; czucie tamtej otworzyło pole dla dumania, tak jak teraz badanie i dumanie otwiera je dla poezji. Ta jest więcej filozoficzną, tamta więcej religijną; ta jest elegią, tamta była idyllą" (O klasyczności i romantyczności, s. 27). Na okładce: Johann Heinrich Füssli, Autoportret (1790), Victoria and Albert Museum w Londynie Recenzenci: prof. dr hab. Marek Bieńczyk, dr hab. Magdalena Siwiec Korekta: Anna Mackiewicz Projekt graficzny i typograficzny: Stanisław Salij Skład: Piotr Sitkiewicz (C) Piotr Śniedziewski (C) wydawnictwo słowo/obraz terytoria, 2015 wydawnictwo słowo/obraz terytoria sp. z w upadłości układowej 80-246 Gdańsk, ul. Pniewskiego 4/1 tel.: (58) 341 44 13, 345 47 07 fax: (58) 520 80 63 e-mail: Gdańsk 2015 ISBN 978-83-7453-314-0 Skład wersji elektronicznej: Virtualo Sp. z