Dzieje Mongolii

ątpliwość przez braci i innych krewnych, jako że urodził się wkrótce po tym, jak jego matkę wyzwolono z niewoli u Merkitów, zmarł kilka miesięcy przed śmiercią Czyngis-chana. Chociaż żaden z Dżoczidów nigdy nie zasiadł na tronie chana Mongolii, to jego dwaj synowie, Ordu i Batu, przekroczyli Irtysz i zawojowali wszystkie ziemie, do których tylko mogły dotrzeć ich konie. I tak, jeden z nich stworzył Białą Ordę, a drugi Złotą Ordę - państwa, które przetrwały wiele lat. Drugi syn Czyngisa, Czagadaj, słynny z racji swego udziału w pisaniu mongolskiego zbioru prawa (mong. ), odziedziczył obszary zdobyte przez ojca podczas kampanii na Zachodzie, to znaczy ziemie Ujgurów, Kara Kitajów i Imperium Chorezmijskie. Chanat Czagadaja, stworzony przez jego potomków, dotrwał aż do czasów Tamerlana (mong. Temür-qan), czyli do końca XIV i początków XV wieku. Czagadaj umarł w tym samym roku co Ögödej-chan, trzeci syn Czyngisa. W 1229 roku zjazd książąt (qurilta) wybrał na wielkiego chana trzeciego syna Czyngisa, Ögödeja, aby ten zajął miejsce swego sławnego ojca. Ögödej panował aż do śmierci w 1241 roku. Po nim, zaledwie przez dwa lata, na tronie zasiadał jego syn Güjüg, zaś kiedy umarł, linia Ögödeja przestała odgrywać jakąkolwiek rolę w dziejach Mongolii. Najmłodszy syn Czyngisa, Toluj, odziedziczył rodzinne ziemie ojca, leżące w dorzeczu Ononu i Kerülenu, i chociaż on sam nie został wielkim chanem, to miał to szczęście, że zapoczątkował linię licznych chanów. Toluj zarządzał sprawami państwa po śmierci Czyngis-chana aż do wyboru Ögödeja, ale nie dożył do następnej elekcji, gdyż zmarł w 1232 roku z powodu przepicia [70b, 12]. Jednakże dwadzieścia lat później jego dzieci odniosły błyskotliwe zwycięstwo, odbierając tron rodzinie Ögödeja. Synowie Toluja, Möngke i Kubilaj, zostali wybrani na wielkich chanów, a Kubilaj założył dynastię Jüan, która rządziła Chinami przez sto lat. Nadto inny jego syn, Hüleü-chan (Hulagu), puścił z dymem Bagdad i stworzył potężne państwo, znane jako Chanat Hulagu lub państwo il-chanów. Państwo to istniało przez wiele lat na rozległych terytoriach Iranu aż do Morza Czarnego. Czyngis-chan pozostawił swoim dzieciom w spadku ziemie rozciągające się od Korei do Iranu i od Angary do Wielkiego Muru Chińskiego. Nigdy przedtem, nawet w chwili powstania Imperium Tureckiego, koczownicy nie panowali na tak rozległym terytorium. Imperium mongolskie w XIII wieku 14 Por. Tajna historia Mongołów, przeł. S. Kałużyński, PIW, Warszawa 1970, s. 166. 15 Dla samych Mongołów znaczenie, a co za tym idzie, etymologia imienia Czyngis (mong. činggis) pozostaje niejasne. Podejmowane próby wyjaśnienia są mało satysfakcjonujące. W tej sytuacji najwłaściwsze wydaje się łączyć imię činggis z tureckim wyrazem tenggiz (~tinggiz) morze, który w języku mongolskim przybrał postać činggis (zgodnie z regularnym przejściem ti- w či-). Godzi się zauważyć, że starotureckie tenggiz może być także imieniem własnym. Przypomina to sytuację, jaka przydarzyła się w XVI wieku z trzecim dalajlamą, któremu właśnie Mongołowie dodali do godności lama epitet dalaj ocean (przyp. tłum.). 16 Nazwa Tatarzy została pomieszana z imieniem Mongołów Czyngis-chana. Tatarzy, którzy zamieszkiwali obszar w pobliżu jeziora Bujr, byli z pochodzenia ludem mongolskim. Jednakże kilka plemion tureckiego pochodzenia, które pojawiły się w następstwie podbojów Czyngis-chana, otrzymało omyłkowo nazwę Tatar. Podobne nieporozumienie wywołał chiński tytuł wang. Ponieważ Kereici byli chrześcijanami, pomylili wang z Janem (por. rosyjskie Iwan) i w ten sposób stworzyli legendę o chrześcijańskim świętym Janie, walczącym z dzikimi koczownikami. Legenda ta została później powiązana z wcześniejszą legendą o księdzu Janie. Rubruk i Marco Polo wnieśli szczególny wkład w ,,udokumentowanie" tego historycznego nieporozumienia. Por. Moule i Pelliot 1976, s. 163. 17 Onon 1990, s. 29-30; Baabar parafrazuje tutaj fragment Tajnej historii Mongołów. Używa tego fragmentu do opisu działalności Czyngis-chana. Tekst, który przytacza, odnosi się do zdarzenia, kiedy Czyngis-chan ofiaruje Tooril-chanowi kurtkę z czarnych soboli, a w zamian za to obdarowany przyrzeka mu swoje poparcie. Cały cytat brzmi: ,,W zamian za futro sobolowe zbiorę ci twój lud, który się rozproszył. W zapłacie za futro sobolowe złączę z tobą twój lud, który się od ciebie oddzielił" [Tajna historia Mongołów, op. cit., s. 59] (przyp. ). 18 Saunders 1971, s. 57; inne źródła przypisują ten czyn Czyngis-chanowi, a niektórzy twierdzą, że użyto raczej roztopionego srebra niż złota (przyp. ). 19 Ten argument był podnoszony na przykład przez rosyjskiego uczonego L. Gumilowa niemal w każdej jego książce, w mniejszym lub większym stopniu dotyczącej historii Mongolii.