Córka ladacznicy
Siostra Urszula należała do wymierającego zakonu sióstr belgijek, które prowadziły resztki tego, co im jeszcze pozostało z duchowego interesu w starej, walącej się ruderze, najwyraźniej nabytej przez diecezję w przekonaniu, że taki dom nie musi trwać dłużej niż same siostrzyczki. Ponieważ stał przy Forest Avenue, oddalony o przecznicę od naszego domu, widywałem siostrę Urszulę wielokrotnie, zanim tamtego popołudnia zjawiła się na moich zajęciach, chociaż nigdy wcześniej nie zamieniliśmy ani słowa. Jeździła pordzewiałym kombi, zawsze zapchanym staruszkami zakonnicami, którym trzeba było pomagać przy wsiadaniu i wysiadaniu. Wprawdzie kościół Świętego Franciszka znajdował się zaledwie w odległości paru przecznic, lecz było to za daleko na piechotę dla nich wszystkich, z wyjątkiem siostry Urszuli, która zawsze maszerowała żwawym, acz dość dziwacznym krokiem.

- Powinieneś tam kiedyś zajść i przedstawić się - namawiała mnie nieraz moja żona Gail. - Te staruszki są zdane wyłącznie na siebie.
Jej przypuszczenia miała potwierdzić później sama siostra Urszula.
- Tylko czekają, żebyśmy w końcu wymarły - wyznała. - Niecierpliwi ich, że tak kurczowo trzymamy się naszego nędznego żywota.
- Jestem pewien, że siostra nie mówi tego poważnie - wyraziłem opinię, która odtąd w kontaktach z nią miała stać się moją mantrą, z kolei ona wydawała się w jakiś sposób zadowolona, słysząc ode mnie te słowa.

Kiedy tamtego dnia przyszła na pierwsze zajęcia, od razu usiadła w środku klasy, mimo iż jej nazwisko nie figurowało na mojej liście, wydrukowanej z komputera. Kursy pisarskie cieszą się ogromną popularnością na większości uniwersytetów i są niezmiennie przeciążone nadmierną liczbą uczestników, a najbardziej wtedy, gdy pisarz, który je prowadzi, wydał niedawno jakąś książkę, tak jak ja to uczyniłem ostatniej wiosny. A już opublikowanie książki z rodzaju tych, co to pojawiają się w oknie wystawowym księgarni w centrum handlowym, przysparza pisarzowi uniwersyteckiemu prawdziwej sławy, jednocześnie separując go od uczonych kolegów, których książki przypominają wątpliwe rarytasy, jakie można spotkać w butikach i sklepach ze zdrową żywnością. Po ukazaniu się mojej ostatniej książki, pierwszej od blisko dziesięciu lat, miałem całkiem sporo recenzji w prasie i ta przelotna sława mogłaby tłumaczyć obecność siostry Urszuli na zajęciach w ten wyjątkowo chłodny pierwszy dzień semestru jesiennego, chociaż ona sama w żaden sposób nie dała tego po sobie poznać, podobnie jak tego, że rozpoznała we mnie swojego sąsiada.

Nie, wszystko wskazywało na to, że siostra Urszula nic nie wie nie tylko o mnie, ale i o protokole obowiązującym zarówno na naszym wydziale, jak i na uniwersytecie w ogólności. Kiedy siostra Urszula została poinformowana, że podania studentów o przyjęcie na zaawansowany kurs pisarski składane są w postaci manuskryptu z poprzedniego semestru i że aby zostać przyjętym, wymagane jest ukończenie kursów początkowego i średnio zaawansowanego, nie komentowała ani faktu istnienia, ani zasadności powyższych procedur. Nie zebrała też swoich rzeczy i nie opuściła klasy, co postawiło mnie w niezręcznej sytuacji. Na ogół trzymam się zasady, w myśl której nie pozwalam niezapisanym studentom pozostać w grupie, ponieważ to mogłoby obudzić w nich błędne przekonanie, że wystarczy trochę się przypochlebić, poczarować czy pokadzić, żeby się wkręcić na zajęcia. W przeszłości nawet piłkarzom potrafiłem wskazać drzwi, nie bawiąc się w żadne ceregiele, ale tutaj miałem do czynienia z wyzwaniem innego rodzaju. Siostra Urszula sama była wielka jak, nie przymierzając, linebacker z drużyny futbolowej, ale jeszcze bardziej wymowny był język jej ciała, który niedwuznacznie sugerował, że skoro już raz się gdzieś usadowiła, nie miała w zwyczaju ruszać się z miejsca. A ponieważ teraz najwyraźniej się usadowiła, pozwoliłem jej zostać.

Jednakże po zajęciach nie omieszkałem jej wytłumaczyć, dlaczego byłoby to wysoce nieprofesjonalne z mojej strony, gdybym pozwolił jej pozostać na kursie pisarskim dla zaawansowanych. W końcu sama przecież otwarcie się przyznała, że nigdy przedtem nawet nie próbowała nic napisać, co, jak jej wyjaśniłem, stawiało ją w nadzwyczaj niedogodnej sytuacji. Popełniłem błąd, że nie poprzestałem na tym stwierdzeniu. Zamiast tego ciągnąłem dalej:

- To jest kurs dla pisarzy, siostro. Wszyscy tu jesteśmy kłamcami. Jedynym celem naszych spotkań jest to, byśmy się nauczyli umiejętnie wymyślać różne rzeczy i podstawiać własną prawdę pod prawdę rzeczywistą. Jest to kurs, na którym, szczerze mówiąc, wolimy dobrze opowiedziane kłamstwo - zakończyłem, pewien, że to powinno ją ostatecznie odwieść od zamiaru.
Poklepała mnie po ręce, tak jak się klepie po ręku małe dziecko.
- Proszę się nie martwić - zapewniła mnie, wkładając zakonne nakrycie głowy i szykując się do wyjścia. - Całe moje życie było jednym wielkim kłamstwem.
- Jestem pewien, że siostra nie mówi tego poważnie - powiedziałem.

W zakonie - tymi słowami zaczynało się pierwsze opowiadanie siostry Urszuli - mówiono o mnie „córka ladacznicy”.

Dobry początek, napisałem na marginesie, jakbym zakładał, że jej wybór jest kwestią czysto artystyczną. Lecz, naturalnie, nie był. Zaczęła po prostu od miejsca, które dla niej stanowiło początek jej udręki. Pisała - i odtąd miała pisać - pamiętnik. W połowie semestru zrezygnowałem z namawiania jej, by wymyślała to, co opisuje.

Pierwsza część tekstu składała się z bitych dwudziestu pięciu stron i opisywała ze szczegółami cierpienie małej dziewczynki, którą przywieziono do szkoły klasztornej, prowadzonej przez siostry belgijki, gdzie wychowanki traktowano zależnie od statusu społecznego i finansowego ich rodziców, którzy je tam pozostawiali. Jako dziecko przyjęte bezpłatnie, a na dodatek córka prostytutki mała siostra Urszula (gdyż nie mogło być wątpliwości, że to właśnie ona prowadziła narrację w pierwszej osobie) znalazła się na samym końcu kościelnego łańcucha pokarmowego. Kilka drobiazgów, jakie miała - parę ołówków i zeszytów, kupionych jej przez ojca w przeddzień ich wyjazdu z miasta, wraz ze śliczną nową sukienką - skonfiskowano, a ją samą poinformowano, iż odtąd ten godny pożałowania dobytek już jej się do niczego nie przyda. Jej potrzeby - jak pożywienie, mundurek i jedna para obuwia - zostaną zaspokojone, jakkolwiek jest bardzo wątpliwe, iż okaże się tego godna. Buty, które jej dano, były o dwa numery za małe, przez przypadek, jak sądziła siostra Urszula, dopóki nie spytała, czy mogłaby je zamienić na buty młodszej dziewczynki, które z kolei były o dwa numery za duże, ale w odpowiedzi tylko ją skarcono za impertynencję. Tak więc nie minęło wiele czasu, a zaczęła chodzić jak straszliwie pokręcona kaleka, co natychmiast podchwyciły i zaczęły naśladować inne dziewczynki, gdy tylko się zorientowały, że jest doskonałym obiektem ich okrutnych żartów.

Z docinkami ze strony koleżanek z klasy siostra Urszula prędko sobie poradziła, po prostu unikając ich towarzystwa, z czasem przyzwyczaiła się też do tego, że mówią o niej „córka ladacznicy”. Miała nadzieję, że dziewczynki w końcu się znużą i przestaną ją tak nazywać, jeśli tylko zdoła ukryć, jak głęboko ją to rani. Doprowadziła do perfekcji sztukę stawania się niewidzialną w godzinach przeznaczonych na zabawę na dziedzińcu klasztornym, unikając wszelkich gier i zawodów, podczas których, wiedziała to dobrze, nawet jej drużyna mogłaby się obrócić przeciwko niej. Jeśli było coś, na co nie była przygotowana, to okrucieństwo, jakie znosiła ze strony zakonnic, które ze znęcania się nad nią zdawały się czerpać równie wiele satysfakcji, jak ich podopieczne - poczynając od prośby w kwestii zamiany butów. Nie tylko powiedziano jej wówczas, że pod żadnym pozorem nie ma prawa tego zrobić, ale przy okazji udzielono jej okropnego wyjaśnienia, dlaczego tak jest. Obcieranie za małych butów sprawiło, że jej pięty zaczęły krwawić, plamiąc najpierw grube białe skarpety, a następnie same buty. Tylko złe i niegodziwe dziecko, wyjaśniła jej siostra Weronika, mogłoby zabrudzić własną krwią trzewiki, które mu dano, a potem prosić o to, żeby mu pozwolono zamienić je na buciki niewinnego dziecka. Czy naprawdę uważa, zadała głośno pytanie stara zakonnica, że jest w porządku, by inne dziecko, dziecko, które nie tylko ma cnotliwą matkę, ale również ojca, nosiło trzewiki zniszczone przez córkę ladacznicy?

Jednakże gorsza niż zjadliwość kryjąca się w sugestii starej zakonnicy, że czegokolwiek siostra Urszula się tknie, natychmiast staje się splugawione, była konkluzja, jaka nasuwała się wraz z tą dalszą uwagą. Niewinna dziewczynka miała nie tylko cnotliwą matkę - siostra Urszula wiedziała, co to oznacza - ale również ojca, co, jak się zdawało, miało oznaczać, że ona ojca nie miała. Oczywiście, doskonale wiedziała, że ma ojca: wysokiego, przystojnego, który obiecał, że zabierze ją z tego miejsca, gdy tylko znajdzie pracę. To przecież nie kto inny tylko właśnie ojciec przywiózł ją do klasztoru i osobiście zapewnił matkę przełożoną, że jego córka jest dobrą dziewczynką, a nie złą i niegodziwą. W jaki sposób zatem siostra Weronika mogła dojść do wniosku, że ona nie ma ojca? Dziewczynka próbowała to jakoś wytłumaczyć, ale nie znalazła wyjaśnienia. Wiedziała z doświadczenia, że zło, z samej swej natury, bardziej się liczy w świecie niż dobro. Rozumiała też, że z powodu matki, która była prostytutką, ona została „córką ladacznicy” i że nikczemność matki wpłynęła na obniżenie wartości ojca, ale czy to był zaraz powód, żeby podawać w wątpliwość jego istnienie? Jak to możliwe? Nie miała śmiałości zapytać i odtąd uwaga starej zakonnicy nie przestawała jej nurtować, pogłębiając niedolę, która i tak już graniczyła z rozpaczą.

Na tym zakończył się pierwszy fragment opowiadania siostry Urszuli i pozostali studenci w grupie przystąpili do dyskusji, jakby to był jakiś niezidentyfikowany obiekt latający. Wielu z nich uczęszczało do katolickich szkół, gdzie uczyły siostry zakonne, i teraz pomimo zachęty z mojej strony nie byli pewni, czy mogą sobie pozwolić na krytykę w stosunku do opisanej szkoły. Również materia sama w sobie była im obca, nigdy dotąd nie spotkali się z czymś podobnym na zajęciach. Na plus można było zaliczyć, że opowiadanie siostry Urszuli miało określony charakter i że charakter ten wynikał z dramatycznej sytuacji, a to zawsze dobrze świadczy o opowiadanej historii. Język starej zakonnicy był jednak niedoskonały, styl sztywny i staromodny, a opowiadanie zdawało się posuwać do przodu, właściwie do niczego nie prowadząc. Pod tym względem przypominało im to opowieści, jakie słyszeli od innych starych ludzi, opowieści, w których nawet sami narratorzy z czasem zapominają, o co im chodziło, i ostatecznie kończą słabym zapewnieniem, że wszystko to zdarzyło się naprawdę.

- To opowieść dziecka będącego ofiarą - zauważył jeden ze studentów. - Bohaterka jest przedmiotem działania sił zewnętrznych, ale sama nie ma możliwości wyboru, co oznacza, że bez względu na to, co uczyni, nie ma to praktycznie żadnego znaczenia. Ale jeśli sama nie uczestniczy w budowaniu własnego losu, to gdzie tu jest opowiadanie?
Ponieważ siostra Urszula nie ukończyła ani kursu dla początkujących, ani dla średnio zaawansowanych, te niespodziewane uwagi krytyczne wiele jej wyjaśniały; przez cały czas dyskusji robiła gorączkowe notatki, zapisując słowo w słowo kolejne wypowiedzi uczestników.
- Ale mimo wszystko tekst mi się podobał - dodał student, który określił opowiadanie jako historię ofiary. - Jest takie inne. - Przypuszczalnie miał na myśli, że siostra Urszula jest inna.
Kiedy następnego dnia siostra zjawiła się w moim gabinecie, od razu było widać, że nadal przetrawia ostatnie zajęcia.
- Czy to znaczy, że nie jest dobrze, kiedy ktoś jest. - zawahała się, szukając właściwego słowa - tak bardzo. ofiarą?
- Nie. - Uśmiechnąłem się. Ani w literaturze, ani w życiu, miałem właśnie dodać, ale przypomniałem sobie, że siostra Urszula nadal tego nie rozróżnia, a moja uwaga pewnie by ją tylko jeszcze bardziej zdezorientowała. - Ale może w następnym fragmencie.? - zasugerowałem.
Popatrzyła na mnie wyczekująco.
- Może bohaterka opowiadania siostry będzie jednak miała sposobność dokonać pewnych samodzielnych wyborów w miarę rozwoju fabuły? - podsunąłem.
Siostra Urszula rozważała tę możliwość dłuższą chwilę, ale sądząc po wyrazie jej twarzy, mogłem się domyślić, że przeszłość nie była tak podatna na zmiany, jakby ona sobie tego życzyła.
Miała już wychodzić, gdy zauważyła fotografię mojej córki, którą trzymam na biurku.
- Pańska córeczka - zauważyła - jest bardzo piękna.
- Tak - odparłem, dając jej do zrozumienia, że nie mam nic przeciwko temu, żeby wzięła fotografię do ręki, jeśli ma ochotę.
- Czasem ją widuję, przejeżdżając - wyjaśniła. A kiedy na to nie odpowiedziałem, dodała: - Ale ostatnio jej nie widziałam?
- Wyjechały teraz z matką - wyjaśniłem, przy czym zdanie to zabrzmiało dziwacznie, jakby angielski był i dla mnie drugim językiem. - Są w innym stanie.
Siostra Urszula skinęła niepewnie głową, jakby rozważając, czy słowo „stan” miało tu oznaczać stan ducha czy miejsce, a potem spytała:
- Ale powróci do tego stanu?
Teraz na mnie przyszła kolej, żeby skinąć potakująco.
- Mam nadzieję, siostro.