Wędrowiec cmentarny

Opis produktu:

Niepublikowane opowiadanie Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, odnalezione w archiwum pisarza! Tekst miał być początkowo - jak wynika z rozpoczynającego rękopis planu oraz pochodzących z 2000 roku zapisków autora w Dzienniku pisanym nocą - jedną z trzech części literackiej serii. Tekst, opowiadający o krwawej masakrze w Srebrenicy w 1995 roku, wspominanej przez serbskiego porucznika, ukrywającego się przed trybunałem w Hadze na europejskich cmentarzach, powstał najprawdopodobniej tuż przed śmiercią Herlinga-Grudzińskiego. Wersję do publikacji opracował i opatrzył komentarzem Zdzisław Kudelski. Można przypuszczać, że opowiadanie Wędrowiec cmentarny powstało z porażającej świadomości pisarza, że okrutne rzezie, czystki etniczne, bestialskie mordy wcale nie należą do odległej przeszłości. Wystarczy aby powstały odpowiednie warunki, a znów się powtórzą, choćby w sercu Europy, jak w Srebrenicy, gdzie Serbowie mordowali swoich bośniackich sąsiadów. Ponieważ zło, zdaniem Herlinga, jest nieusuwalną częścią ludzkiej natury i każdy z nas w sprzyjającej sytuacji, każdy tzw. przyzwoity człowiek może stać się bestią. Świadomość tego nie oznacza kapitulacji, przeciwnie - jest częścią gorzkiej i pozbawionej złudzeń wiedzy o naturze człowieczej. Rękopis opowiadania Wędrowiec cmentarny znalazłem razem żoną pisarza Lidią Herling-Croce w marcu 2002 roku, podczas porządkowania archiwum autora. Był zapisany na 95 stronach kalendarza na 2000 rok. Opowiadanie poprzedzały naszkicowane na jednej stronie dwa plany zamierzonego cyklu:
- Umarli i zabici
- Proces zbrodniarza
- Choroba zbrodniarza

Opowiadanie Wędrowiec cmentarny powstało w 2000 roku - w ostatnich miesiącach życia pisarza. Po raz kolejny (po opowiadaniu Błogosławiona, święta z tomu Gorący oddech pustyni z roku 1997) autor podejmuje w nim temat wojny w byłej Jugosławii. Wędrowiec cmentarny dotyczy pamiętnej masakry w Srebrenicy, kiedy to pomiędzy 12 i 16 lipca 1995 roku zbrojne oddziały Serbów wkroczyły do enklawy muzułmańskiej i wymordowały ponad 7 tysięcy mężczyzn i chłopców. Główny bohater opowiadania, kapitan Zdravko Malić - tytułowy wędrowiec cmentarny - to człowiek przeciętny, raczej wolny od morderczych zamiarów; początkowo sprzeciwia się zabijaniu i przekonuje swoich dowódców do wariantu wypędzenia. Jednakże krytycznego dnia, w napadzie szału, morduje około 200 ludzi. Wśród nich - przypadkowo - własną żonę, która była w piątym miesiącu ciąży. Odtąd, ścigany przez wspomnienia, a także przez wyrok wydany zaocznie przez haski trybunał, krąży po Europie, nocami kryjąc się na cmentarzach, za dnia zaś przebywając wśród miejskich mętów. Na ostatnim etapie dociera do Rzymu, gdzie - na jednym z dworców - podczas przypadkowego zbliżenia seksualnego z narkomanką zaraża się AIDS, potem zaś, gdy skrywa się w jednym z grobowców, zostaje odkryty i aresztowany. Jego dalsze losy są odzwierciedleniem paradoksów ponowoczesności: jako sprawca zbrodni zostaje skazany na 46 lat więzienia, ale jako człowiek chory trafi prawdopodobnie do szpitala, gdzie w spokoju i błogostanie spędzi resztę swojego życia.
W ten sposób Herling usiłował powiedzieć kilka rzeczy. Po pierwsze, że zło jest uniwersalne, a rodzi się wtedy, gdy rozum zasypia - z podszeptów irracjonalnej strony człowieka. Po wtóre, że ponowoczesny humanitaryzm okazuje się bezradny wobec potwora z minionej epoki: skoro zbrodnia przeciw ludzkości wymagałaby kary śmierci, a liberalne prawo zabrania karać ludzi śmiertelnie chorych, to znaczy, że ponowoczesność nie pozwala godzić sprawiedliwość z prawem. Prowadzi to do rozsiewania ziaren zemsty wśród tych, którzy nie zostali pomszczeni, oraz ziaren bezkarności wśród tych, którzy nie zostali ukarani. Po trzecie, sytuując swojego bohatera wśród narkomanów, lumpów i miejskich śmieci Herling sugeruje, że mściwość etniczna, której Mladić uległ, jest odpadkiem historii - pozostałością po totalitaryzmach. Razem z faszyzmem i komunizmem ciało europejskie zostało zarażone lekceważeniem dla ludzkiego życia i dlatego każda liberalna forma przeciwstawiania się temu złu będzie skazana na porażkę, a w swej bezsilności będzie demoralizująca. Przemysław Czapliński, Instytut Książki www.instytutksiazki.pl