Droga wiodła ugorem (twarda)

mimo że Polak -- urzędnik jednego z państw zaborczych. I z ust, i z serca płynęły słowa niepowstrzymanym potokiem, nasycone uczuciem tego, co jest nam Najdroższe. Aż w pewnej chwili usłyszałem głos inspektora: ,,Panie profesorze -- rzekł on, zwracając się do historyka -- gratuluję panu takiego ucznia" -- a do mnie: ,,Dziękuję, abituriencie". Wyszedłem na korytarz. Po chwili zjawił się ks. Nogaj: -- Stachu, zdałeś maturę z odznaczeniem. Tajne organizacje szkolne Towarzystwo Gimnastyczne ,,Sokół" skupiało polskie warstwy średnie -- inteligencję i mieszczaństwo. W reprezentacyjnym gmachu ,,Sokoła" mieściły się również: Towarzystwo Młodzieży Polskiej i Towarzystwo Szkoły Ludowej. Ideologia ,,Młodzieży Polskiej" była narodowo-demokratyczna. Grupowała się w tej organizacji przede wszystkim młodzież akademicka i część młodej inteligencji. Rekrutowano również do tajnych kółek samokształceniowych uczniów szkół średnich. Nie pamiętam, w której klasie zostałem zwerbowany do takiego kółka. Wiem natomiast, że już w V klasie zostałem przewodniczącym kółek na terenie mojego zakładu naukowego -- Szkoły Realnej. Na czele tych uczniowskich organizacji stał zespół złożony z przewodniczących wszystkich pięciu szkół średnich. Stanisław Sosabowski, 1907 rok. Jakież rozeznanie lub kryteria społeczno-polityczne mógł mieć chłopak garnący się do tajnej pracy samokształceniowej, gdy wgłębiał się np. w Myśli nowoczesnego Polaka, Egoizm narodowy Dmowskiego czy 100 lat walki o niepodległość Bolesława Limanowskiego, gdy studiował Mochnackiego, Lelewela czy Kutrzebę? Łatwiej strawne były Dzieje porozbiorowe Polski Siemiradzkiego. Atrakcją zaś -- Dzieje oręża polskiego w dobie Napoleońskiej Kukiela. Ale uświadamialiśmy sobie, że przed narodem istnieją problemy i że w rozwiązywaniu tych problemów weźmiemy aktywny udział. Byliśmy zadowoleni, że nikt ze starszego społeczeństwa nie próbował narzucać nam swoich rozwiązań, że sami będziemy musieli znaleźć właściwą drogę. Zdawaliśmy sobie sprawę, że problemy te przekraczają granice zaborów, że tam, za kordonem rosyjskim czy pruskim, są tacy sami Polacy jak my w naszym kresowym mieście. Że mają takie same dążenia. Jednym z zewnętrznych przejawów naszej działalności była doroczna manifestacja w Dzień Zaduszny. Pod naszym kierownictwem cała polska młodzież szkolna zbierała się w określonym miejscu. W zwartych szeregach, po wysłuchaniu przemówień okolicznościowych, maszerowaliśmy ze śpiewem przez ulice miasta w stronę pobliskiego cmentarza. Tam już uprzednio były udekorowane i iluminowane groby zasłużonych i krzyże pamiątkowe. Przy świetle pochodni i pieśniach patriotycznych składaliśmy im hołd. I znowu przemaszerowaliśmy z powrotem przez miasto. Innym przejawem działalności był bojkot uroczystości jubileuszowych cesarza Franciszka Józefa ze strony młodzieży szkolnej. I tu nie było żadnych represji ze strony władz. Rozłam wśród młodzieży narodowej w latach 1906-1907 nie mógł pozostać bez echa wśród organizacji stanisławowskiej. Młodzież akademicka, skupiona w Towarzystwie ,,Młodzież Polska", pozostała wierna swej ideologii narodowo-demokratycznej. Przed organizacją szkolną stanął problem, do której z grup przystąpić. Po długich konferencjach i obradach ,,Piątka" zdecydowała się na przystąpienie do ,,Zarzewia" -- odłamu młodzieży narodowo-niepodległościowej. Przysposobienie wojskowe Powstały w 1908 r. Związek Walki Czynnej o zabarwieniu lewicowym nie odpowiadał ideologicznie ruchowi narodowo-niepodległościowemu ,,zarzewiaków", którzy mieli również w swoim programie przygotowanie narodu do walki zbrojnej z zaborcami. Istotna różnica ideowo-polityczna polegała na tym, że ZWC i jego jawna emanacja -- Związek Strzelecki -- przygotowały kadry rewolucyjne, grupując elementy lewicowe, wyłoniona zaś z ,,Zarzewia" tajna organizacja wojskowa ,,Armia Polska" i jej jawna emanacja, Polskie Drużyny Strzeleckie -- kadry regularnego Wojska Polskiego, grupując elementy młodzieżowe o nastawieniu narodowo-niepodległościowym. Wszystkie stanowiska w tej organizacji miały charakter funkcyjny. Najwyższym stopniem był stopień podchorążego. Komendantami Naczelnymi byli kolejno podchorążowie: Januszajtis i Neugebauer; Komendantem okręgu krakowskiego -- podchor. Janusz Gąsiorowski; Komendantem miejscowym w Stanisławowie -- podchor. Węglarz-Sosabowski itd. W Stanisławowie zalążek ,,Armii Polskiej" mieścił się w organizacji ,,Zarzewie". Początkowo brak było instruktorów. W 1909 r. rozpoczęliśmy szkolenie wojskowe. Ponieważ spośród ,,Piątki" kierującej ,,Zarzewiem" mnie robota wojskowa najbardziej interesowała, kierownictwo jej przypadło mi w udziale. Instruktorem został inż. Miedziobrodzki. Na pierwsze pamiętne zebranie przybył z walizeczką